Είναι καλό να φέρνουμε νέα πλάσματα στον κόσμο; Πόλεμος στην Ουκρανία, στη Γάζα και στη Συρία, άνοδος αυταρχικών ηγετών, τεχνητή νοημοσύνη, κλιματική αλλαγή – μήπως ο κόσμος θα ήταν ένα καλύτερο μέρος χωρίς τον άνθρωπο; Ο σύγχρονος Αμερικανός στοχαστής Τοντ Μέι ασχολείται με αυτό ακριβώς το ζήτημα στο νέο του βιβλίο –δεν έχει ακόμη μεταφραστεί στα ελληνικά– «Μήπως πρέπει να εξαφανιστούμε; Ενα φιλοσοφικό δίλημμα για τους αφόρητους καιρούς μας» (Should We Go Extinct? A Philosophical Dilemma for Our Ubearable Times, εκδ. Crown Publishing).
Θέλετε να σας πούμε από τώρα την απάντηση που δίνει ο Αμερικανός στοχαστής στο ερώτημα του τίτλου του βιβλίου του; Εντάξει· προκρίνει τη διαιώνιση του είδους μας. Θα το καταλάβατε και από τις απαντήσεις που δίνει στα τέσσερα ερωτήματα που του θέσαμε.
Τις βασικές του θέσεις σχολιάζουν και δύο Ελληνες καθηγητές φιλοσοφίας.
– Πώς ξεκίνησε η ιδέα για ένα τέτοιο βιβλίο; Επαιξαν ρόλο οι «αφόρητοι καιροί» στον υπότιτλο του βιβλίου;
– Το 2018 έγραψα ένα άρθρο στους New York Times με τίτλο «Θα ήταν τραγωδία η εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους;» (https://www.nytimes.com/2018/12/17/opinion/human-extinction-climate-change.html). Με απασχολούσε το ζήτημα λόγω των μαθημάτων που δίδασκα: δικαιώματα των ζώων, ηθική του περιβάλλοντος, φιλοσοφία του πολέμου. Ολα αυτά τα ζητήματα αφορούν την ανθρώπινη σκληρότητα. Σε εκείνο το άρθρο εξέφραζα πολλές επιφυλάξεις και μέσα στα χρόνια επανερχόμουν σε αυτές με διάφορες σκέψεις, ώσπου αποφάσισα να αναπτύξω αυτές τις σκέψεις σε μεγαλύτερο βάθος σε ένα βιβλίο.
– Αυτό είναι το τεχνικό μέρος της ιστορίας, ωστόσο πιστεύετε, νιώθετε ότι η εποχή μας είναι όντως «αφόρητη»; Οπωσδήποτε είναι κάτι που αρκετός κόσμος νιώθει – ισχύει όμως;
– Η αλήθεια είναι ότι η λέξη «αφόρητη» προτάθηκε από τον επιμελητή μου στην Crown Publishing. Στα αγγλικά έχει διπλό νόημα. Κάτι μπορεί να είναι αφόρητο επειδή δεν είναι καθόλου εύκολο να το αντέξεις. Ωστόσο, το ρήμα bear στα αγγλικά έχει και το νόημα του κάνω/ανατρέφω παιδιά (bearing children), συνεπώς το αφόρητο εδώ θα μπορούσε να είναι το να μην μπορείς να έχεις παιδιά. Ως προς αυτό που με ρωτάτε, ναι, ζούμε σε δύσκολες εποχές, με την κλιματική κρίση, τον πόλεμο και τον απολυταρχισμό να κερδίζουν έδαφος σε πολλά μέρη ανά τον κόσμο. Ωστόσο έχουμε άλλη επιλογή πέρα από το να το αντέξουμε όλο αυτό (bear up under it) και να προσπαθήσουμε να βελτιώσουμε την κατάσταση;
– Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τη βασική διερώτηση του βιβλίου σας με τον «Μύθο του Σίσυφου» του Αλμπέρ Καμί, που είναι ένα δοκίμιο πάνω στην ιδέα της αυτοκτονίας; Επαιξαν κάποιο ρόλο τέτοιες θεωρίες σε εσάς ή και λογοτεχνικές στάσεις όπως του Τόμας Λιγκότι, σύμφωνα με τον οποίο η απόκτηση συνείδησης από τον άνθρωπο ήταν μεγάλο εξελικτικό σφάλμα;
– Δεν θα συνέκρινα το βιβλίο μου με την προσέγγιση του Καμί, κυρίως επειδή η βασική του θέση σχετικά με την αυτοκτονία (βιολογική ή φιλοσοφική) έχει να κάνει με το πώς κάποιος μπορεί να ξεφύγει από την απουσία νοήματος του κόσμου. Το δικό μου βιβλίο έχει να κάνει με το πώς φερόμαστε στα άλλα ζωντανά πλάσματα του πλανήτη και στο περιβάλλον. Δεν θα έλεγα ότι η συνείδηση ήταν ένα εξελικτικό λάθος. Αυτό παραείναι απλοϊκό. Χάρη στη συνείδηση έχουμε τέχνες και επιστήμες και την ικανότητα να τις εκτιμούμε, όπως γράφω και στο βιβλίο. Χάρη στη συνείδηση έχουμε τη δυνατότητα να προσδίδουμε νόημα στις ζωές μας. Την ίδια στιγμή, η ανθρώπινη συνείδηση έχει εξελιχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να οδηγήσει στα εργοστασιακά αγροκτήματα, στην κλιματική αλλαγή και σε άλλα κακά. Θα έλεγα, εντέλει, ότι η ηθική της συνείδησης είναι ένα περίπλοκο ζήτημα.
– Στην εποχή των κοινωνικών δικτύων και της ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης, μπορεί η φιλοσοφία να μας βοηθήσει να βρούμε άκρη; Για κάποιους ανθρώπους κάτι τέτοιο είναι μάταιο. Οπως λέει και ένα τραγούδι του Λέοναρντ Κοέν, «Ο πόλεμος τελείωσε και οι καλοί έχασαν».
– Δεν είμαι ειδικός στην τεχνητή νοημοσύνη, αλλά τείνω να βλέπω με σκεπτικισμό γενικεύσεις του τύπου «Ο πόλεμος τελείωσε και οι καλοί έχασαν». Πρώτον, πολλοί πόλεμοι βρίσκονται σε εξέλιξη, τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά, και οι ένορκοι μένει να αποφασίσουν ποιοι θα κερδηθούν και ποιοι θα χαθούν. Οπως λέω στο βιβλίο, υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από πράγματα που μπορούν να κάνουν την ύπαρξή μας πάνω στον πλανήτη να έχει περισσότερο νόημα. Δεύτερον, ως άνθρωπος που έχει επηρεαστεί από τη σκέψη του Μισέλ Φουκό, βλέπω την Ιστορία ως μια υπόθεση γεμάτη πολλά ενδεχόμενα και όχι ως ένα αφήγημα με συγκεκριμένο πατρόν ή σκοπό. Δεν ξέρουμε τι θα επικρατήσει. Οι άνθρωποι που έχουν καλούς σκοπούς θα δοκιμάσουν τις ευκαιρίες τους ελπίζοντας για το καλύτερο.
Ποιος είναι ο Τοντ Μέι
Συγγραφέας δεκαοκτώ βιβλίων φιλοσοφίας, από τους αρχικούς συνεργάτες του φιλοσοφικού μπλογκ «The Stone» των New York Times, έχει επίσης διατελέσει φιλοσοφικός σύμβουλος στην τηλεοπτική σειρά «The Good Place», ενώ διδάσκει στο Warren Wilson College. Δέχεται συχνά προσκλήσεις για ομιλίες σε πανεπιστήμια πάνω στο πεδίο της ηθικής και της πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά εξαιτίας της κλιματικής κρίσης, πραγματοποιεί τις περισσότερες από αυτές τις ομιλίες διαδικτυακά.
Αντωνης Καλατζής: «Επικίνδυνη ισορροπία»
Ο Αμερικανός φιλόσοφος Τοντ Μέι αναρωτιέται στο τελευταίο του βιβλίο Should We Go Extinct? A Philosophical Dilemma for Our Unbearable Times για εκείνες τις πρακτικές που θα δικαιολογούσαν την ύπαρξη του ανθρώπου στον κόσμο και τη συνέχιση αυτής. Η ερώτηση δεν προέκυψε από μόνη της. O Μέι εντάσσεται σε μια συζήτηση η οποία εκκινεί στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, αναδυόμενη μέσα από τον προβληματισμό για την οικολογική καταστροφή, την κλιματική αλλαγή και την αδιανόητη οδύνη άλλων έμβιων όντων που επιφέρει η τεχνολογική και πληθυσμιακή ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους. Εκ πρώτης όψεως, η ευαίσθητη προσπάθεια του Μέι χαρακτηρίζεται από αυθεντική έγνοια και αγωνία για τον εντοπισμό μιας ισορροπημένης σχέσης μεταξύ του ανθρώπου και του κόσμου στον οποίο ενοικεί. Η προσπάθεια αυτή, όμως, διακατέχεται και από μια δεύτερης τάξης αγωνία: του εντοπισμού του ορθού μέτρου ισορροπίας μεταξύ ανθρώπων, από τη μια, και μεταξύ ανθρώπου και κόσμου, από την άλλη, με απώτερο σκοπό τον προσδιορισμό της ιεράρχησης των προτεραιοτήτων που συνεπάγεται η ισορροπία αυτή.
Το βάρος του να είσαι μέτρο μπορεί να το σηκώσει μόνο αυτό που είναι άμετρο.
Ο Μέι αμφιταλαντεύεται μεταξύ ωφελιμιστικών (μεγιστοποίηση της ευτυχίας) και δεοντολογικών (μεγιστοποίηση της ηθικότητας) κριτηρίων, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος πρέπει να κατανοήσει εκ νέου τον εαυτό του ως μέρος του άβιου και έμβιου κόσμου στον οποίο ανήκει. Συμπέρασμα ευπρόσδεκτο και παράδοξο μαζί, καθώς ο άνθρωπος, ως μέτρο, επιλέγει να αποποιηθεί τη νεωτερική αυτοκατανόησή του ως μέτρου των πραγμάτων και να αναθέσει στον ίδιο τον κόσμο τον ρόλο αυτό. Εναν κόσμο, όμως, που στο σύνολό του ούτε διακατέχεται από κάποια έγνοια για την αυτοσυντήρηση των όντων τα οποία τον ενοικούν, ούτε προβαίνει σε κάποιες διορθωτικές αλλαγές για τη διατήρησή τους. Ισως, λοιπόν, το μέτρο του κόσμου και το μέτρο του ανθρώπου να έχουν στην πραγματικότητα ένα άλλο, τρίτο μέτρο –πέρα από τον άνθρωπο και πέρα από τον κόσμο–, το οποίο να μην αρθρώνεται με όρους ευτυχίας, αυτονομίας ή διατήρησης, αλλά με όρους εντολής. Γιατί το βάρος του να είσαι μέτρο μπορεί να το σηκώσει μόνο αυτό που είναι άμετρο.
Ο κ. Αντώνιος Καλατζής είναι επίκουρος καθηγητής Νεότερης Ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας στο Π.Ι.
Παντελής Γκολίτσης: «Τι θα έλεγε ο Αριστοτέλης»
Πρέπει να φέρνουμε νέους ανθρώπους στον κόσμο ή θα ήταν καλύτερο για τον κόσμο να εξαφανιστεί το είδος μας; Το ερώτημα που θέτει ο Αμερικανός φιλόσοφος Τοντ Μέι στο βιβλίο του Should We Go Extinct? A Philosophical Dilemma for Our Unbearable Times δεν θα μπορούσε να τεθεί στην αρχαιότητα. Αν ετίθετο, π.χ., στον Αριστοτέλη, ο Ελληνας φιλόσοφος θα θεωρούσε την απάντηση του ερωτήματος τόσο προφανή –θα ήταν εξάλλου φύσει αδύνατον το παρά φύσιν, δηλαδή η μη αναπαραγωγή του ανθρώπου, να επικρατήσει του κατά φύσιν– ώστε θα αντιμετώπιζε το ερώτημα ως σοφιστικό ή εριστικό, δηλαδή ως ερώτημα το οποίο θα έκρυβε κάποια διαλεκτική παγίδα. Για τον αρχαίο φιλόσοφο πάντα συντέτακταί πως («όλα τα πράγματα είναι με κάποιο τρόπο συντεταγμένα»), ώστε να εξασφαλίζεται η αγαθότητα του σύμπαντος κόσμου. Ο άνθρωπος, όπως και κάθε άλλο είδος στον υποσελήνιο κόσμο, συμβάλλει στην πληρότητα και στο κάλλος του σύμπαντος μέσω της κατ’ είδος αιωνιότητάς του, την οποία πετυχαίνει με την αναπαραγωγή του, αφού κατ’ αριθμόν ο άνθρωπος, όπως άλλωστε και κάθε άλλο έμβιο ον του υποσελήνιου κόσμου, είναι θνητός.
Η συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στο περιβάλλον και στα υπόλοιπα έμβια όντα του πλανήτη.
Ωστόσο, στη σύγχρονη εποχή το ερώτημα τίθεται με δικαιολογημένη σοβαρότητα, αφού συνδέεται με το αίτημα για αλλαγή της συμπεριφοράς του ανθρώπου απέναντι στο περιβάλλον και στα υπόλοιπα έμβια όντα του πλανήτη. Ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τα δικαιώματα των ζώων, ζητήματα περιβαλλοντικής ηθικής ή ηθικής της συνείδησης, δεν ετίθεντο στην αρχαιότητα όχι λόγω κάποιας αδυναμίας της αρχαίας σκέψης, αλλά γιατί δεν υπήρχε λόγος να τεθούν. Στον αρχαίο κόσμο η θέση του ανθρώπου ήταν δεδομένη· ο νους του, η «συνείδησή» του δεν υπήρχαν στον άνθρωπο προκειμένου αυτός να κυριαρχήσει στον κόσμο, αλλά προκειμένου να μετέχει στην αρετή της λογικότητας, η οποία παράγει αιωνίως την ευταξία του σύμπαντος κόσμου και πάνω στην οποία θα μπορούσε να εδραιωθεί η τέλεια κοινωνία. Η φιλοσοφία αλλάζει – ευτυχώς. Είναι εδώ για να θέτει καίρια ερωτήματα αλλά και για να θυμίζει, χάρη στην ανακλαστική ιστορία της, πως ο άνθρωπος δεν ήταν πάντοτε ο ίδιος.
Ο κ. Παντελής Γκολίτσης είναι αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας και Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας ΑΠΘ.
