Στην φωτογραφία η οικία της οικογενείας Καρκαβίτσα.
Η περίπτωση του Ανδρέα Καρκαβίτσα (1865-1922) έρχεται στην προθήκη της εποχής μας, σύνθετη, πολύπτυχη, συναρπαστική. Κάτι έχει αρχίσει και αλλάζει. «Οι νεότεροι φιλόλογοι στρέφουν το ερευνητικό τους βλέμμα στον Καρκαβίτσα και επαναξιολογούν», λέει ο Δημήτρης Κ. Ψυχογιός, που μας παρέδωσε το πυκνό βιβλίο του «Η πολιτική στη ζωή και το έργο του Ανδρέα Καρκαβίτσα» (εκδ. Επίκεντρο). Οπως δηλώνει ο τίτλος, η έρευνα του Δημήτρη Κ. Ψυχογιού δεν έχει φιλολογική κατεύθυνση, είναι ένα βιβλίο που μιλάει για την κοινωνία και την πολιτική στα χρόνια του Καρκαβίτσα με επίκεντρο την κωμόπολη των Λεχαινών στην Ηλεία. Ιδιαίτερη πατρίδα τόσο του Ανδρέα Καρκαβίτσα (από οικογένεια ανερχόμενων μικροαστών) όσο και του Δημήτρη Κ. Ψυχογιού, τα Λεχαινά μας δείχνουν ως ανατομία την κοινωνία της παλαιάς Ελλάδας. Αλλωστε, το βιβλίο αυτό είχε ως έναυσμα το συνέδριο «Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας και η εποχή του: Λογοτεχνία, Γλώσσα, Πολιτική» που έγινε στα Λεχαινά τον Νοέμβριο του 2022 από τον Ομιλο Φίλων Δημοτικής Βιβλιοθήκης Λεχαινών.
Αλλά –εν προκειμένω– η μελέτη του Δημήτρη Κ. Ψυχογιού θέτει ζητήματα κατανόησης για το πώς εξελίχθηκε η κοινωνία από τον 19ο στον 20ό αιώνα. Ο Καρκαβίτσας είναι ένα θαυμάσιο όχημα που λειτουργεί και ως «εργαστήρι». Μέλος πολυμελούς οικογένειας, με αδελφές που έπρεπε πρώτα να παντρευτούν με προίκα, με σπουδές Ιατρικής, αλλά με επιθυμία για τις τέχνες και τα γράμματα (κάτι όχι απολύτως «κατανοητό» ως επιδίωξη ζωής), με διαδρομή ιδεολογικής έντασης, με οικονομικά σκαμπανεβάσματα, με τη χώρα στο κατώφλι εισόδου στα διεθνή γεωπολιτικά δίκτυα, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας διατήρησε επί σειράν ετών –αν και πασίγνωστος– μια σχετικά υποδεέστερη θέση στα γράμματα.
Στην πυρά
«Πρώτοι υποτίμησαν βαρέως τον Καρκαβίτσα οι ομοϊδεάτες του βασιλικοί που μετά τις εκλογές του 1920 αποφάσισαν “να καώσι” τα γραμμένα στην αντεθνική δημοτική σχολικά βιβλία του», λέει ο Δημήτρης Κ. Ψυχογιός. «Οι Βενιζελικοί τον συνέλαβαν, τον εκτόπισαν και τον αποστράτευσαν ως βασιλικό, αλλά ενέκριναν τα σχολικά βιβλία του, οι βασιλικοί τον επανέφεραν στον στρατό και ήθελαν να κάψουν τα βιβλία – τέτοιοι ήσαν οι άνθρωποι και η εποχή. Ευτυχώς, νηφαλιότεροι παιδαγωγοί ενσωμάτωσαν αργότερα κείμενα του Καρκαβίτσα στα “αναγνωστικά” και τα γραπτά του μορφώνουν τα Ελληνάκια έως σήμερα».
Οι Βενιζελικοί τον συνέλαβαν, τον εκτόπισαν και τον αποστράτευσαν ως βασιλικό, αλλά ενέκριναν τα σχολικά βιβλία του, οι βασιλικοί τον επανέφεραν στον στρατό και ήθελαν να κάψουν τα βιβλία.
Η οικογένεια Καρκαβίτσα –σε μια περιοχή που επλήγη από την κρίση της σταφίδας– «διαλύει την ερωτική σχέση του με τη Χιούλα (σημ. Θεοδώρα Βασιλειάδη, κόρη γιατρού), αφού η συνήθεια επιβάλλει γαμήλια προξενιά που τα κάνουν οι γονείς», λέει ο Δημήτρης Κ. Ψυχογιός. «Ηταν αδιανόητο επίσης να παντρευτούν τα αγόρια πριν από τις αδελφές τους, πριν τις προικίσουν – αυτό βαραίνει πολύ τον πρωτότοκο Καρκαβίτσα που έχει τρεις αδελφές. Η οικογένεια “τον σπούδασε γιατρό” και τον θέλει αρωγό».
Ο γιατρός που μπάρκαρε για την Τέχνη και τη Μεγάλη Ιδέα
Εξαιρετικού ενδιαφέροντος είναι οι προεκτάσεις του βιβλίου και της ερευνητικής μεθοδολογίας που προτείνει αφενός στην οικονομική ζωή και στα εξ αυτής σκέλη της προικοδοσίας και της μετανάστευσης και αφετέρου στην πολιτική ζωή και στα δίκτυα επιρροής και εξάρτησης ανάμεσα στο κέντρο και στην περιφέρεια.
«Συνηθισμένες για την εποχή είναι οι οικονομικές καταστροφές από θεομηνίες – αλλά αυτές που φέρνουν η “κρίση της σταφίδας” και η χρεοκοπία του 1893 είναι καινοφανείς, τις φέρνει το άνοιγμα στις παγκόσμιες αγορές», λέει ο Δημήτρης Κ. Ψυχογιός. «Και τα τρία πέφτουν κατακέφαλα ταυτόχρονα στα Λεχαινά, σπρώχνουν στα βαπόρια τον γιατρό Καρκαβίτσα – εντελώς ασυνήθιστο αυτό: κανονικά, έπρεπε να εγκατασταθεί εκεί, να προκόψει ως γιατρός, να “αποκαταστήσει” τις αδελφές, να παντρευτεί πλούσια νύφη, να γίνει ίσως δήμαρχος και βουλευτής. Αυτά θέλουν οι γονείς και η τοπική κοινωνία – ο Καρκαβίτσας όμως ονειρεύεται να υπηρετήσει την “Τέχνη” και τη Μεγάλη Ιδέα· φεύγει, δεν τον χωρούσαν τα Λεχαινά».
Αλλά και τα αδέλφια του Καρκαβίτσα ξενιτεύονται επίσης. «Ο ένας γύρισε φυματικός και πέθανε στην αγκαλιά του γιατρού Καρκαβίτσα, ο άλλος πλούσιος και συνέχισε τη γενιά των Καρκαβιτσαίων στα Λεχαινά. Συνηθισμένο να παίζει η τύχη τέτοια παιχνίδια στις οικογένειες».
Η Ελλάς των κομματαρχών
Είναι σαφές πως ο Καρκαβίτσας συμπυκνώνει στη ζωή του τα μεγάλα ζητήματα (ιδεολογικά, κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά) που σφράγισαν τις γενιές εκείνες που γεφύρωσαν ως ενήλικοι τον 19ο και τον 20ό αιώνα. «Την εποχή του Καρκαβίτσα κυριαρχούσαν τοπικά κόμματα ισχυρών οικογενειών και οι πελατειακές σχέσεις περιορίζονταν στο πολιτικό προσωπικό», λέει ο Δημήτρης Κ. Ψυχογιός. «Οι οικογένειες προσφέρουν στον πρωθυπουργό την ψήφο βουλευτών που ελέγχουν ώστε να έχει πλειοψηφία στη Βουλή. Ο πρωθυπουργός προσφέρει υπουργικές θέσεις, οι υπουργοί στους βουλευτές μερίδιο από διορισμούς και επικερδείς κρατικές συμβάσεις. Οι βουλευτές κρατούν ένα μέρος για λογαριασμό τους και ένα μέρος μοιράζουν στους κομματάρχες – εκεί σταματάει η πελατειακή αλυσίδα. Οι κομματάρχες δεν αποσπούν τις ψήφους των πολιτών με ρουσφέτια, αλλά χρησιμοποιώντας το κρατικό μονοπώλιο της βίας: καλπονοθείες, πρόστιμα, συλλήψεις, δίκες, φυλακίσεις».
Ο Καρκαβίτσας είναι ένας άνθρωπος της εποχής του και ένας συγγραφέας πολύ πιο σύνθετος από την επιφανειακή πρόσληψή του μέσω της γενικής παιδείας μας. Οι νουβέλες του αλλά και πολλά από τα διηγήματά του είναι αριστοτεχνήματα. Οπως επισημαίνει ο Δημήτρης Κ. Ψυχογιός, τον Καρκαβίτσα «τον υποτίμησαν ο Σεφέρης και ο Ελύτης διά παραλείψεως, αναγορεύοντας τον Παπαδιαμάντη “μεγαλύτερο Ελληνα πεζογράφο”. Ο βαρύς λόγος των δύο Νομπέλ οδήγησε σε υπεράγαν λατρεία για τον θρησκευόμενο Παπαδιαμάντη και σχεδόν απόρριψη του συχνά ιερόσυλου Καρκαβίτσα».
«Τον Καρκαβίτσα τον υποτίμησαν ο Σεφέρης και ο Ελύτης διά παραλείψεως, αναγορεύοντας τον Παπαδιαμάντη “μεγαλύτερο Ελληνα πεζογράφο”».
Η πολιτική και κοινωνική ένταση που χαρακτηρίζουν τα χρόνια ενηλικίωσης του Καρκαβίτσα, εμπειρία που τον σφραγίζει, ορίζεται από την πρωτοκαθεδρία των κομματαρχών. «Αυτά ισχύουν για δύο γενιές, έως το Κίνημα του 1909», λέει ο Δημήτρης Κ. Ψυχογιός. «Τότε η συνθήκη της ειρηνικής εναλλαγής στην εξουσία καταλύεται, βία ασκείται και μεταξύ των πολιτικών ελίτ με κινήματα, δικτατορίες, πολέμους εμφύλιους και εθνικούς που θα διαρκέσουν άλλες δύο γενιές, έως το 1974».
