Μια νέα καλλιτεχνική κολεκτίβα με έδρα στο Παρίσι και παγκόσμια ματιά, η Art Faber, έχει ξεκινήσει εδώ και μία τετραετία να εντοπίζει, αναλύει και παρουσιάζει μέσω μιας σειράς εξαιρετικών εκδόσεων κάθε μορφή τέχνης που έχει θέμα ή έμπνευσή της τον χώρο του επιχειρείν και της εργασίας, και γενικότερα την οικονομία. Η ιδέα μοιάζει αναπάντεχη: μπορούν οι οικονομικοί μηχανισμοί που κινούν τις κοινωνίες να εμπνεύσουν την τέχνη; H γαλλική κολεκτίβα, που παρουσιάστηκε στο κοινό το 2021 σε Νέα Υόρκη, Παρίσι και Βερολίνο, έχει βαλθεί να δείξει πως όχι μόνον η απάντηση είναι θετική, αλλά και πως η στενή σύνδεση μεταξύ των δύο χώρων ήταν πάντα δεδομένη – απλά είτε την αγνοούσαμε είτε την αποφεύγαμε. Εμπνευστής του πρότζεκτ είναι ο οικονομολόγος Ζερόμ Ντιβάλ Αμέλ, καθηγητής του Πανεπιστημίου Paris 2 και πρώην διευθυντικό στέλεχος βιομηχανικών και πολιτιστικών ομίλων, του οποίου ηγείται μαζί με την πρώην γενική υποδιευθύντρια του πολιτιστικού τμήματος της UNESCO, Λουρντ Αριζπέ. Σε πρόσφατη επίσκεψή του στην Αθήνα, είχαμε την ευκαιρία να κάνουμε μαζί μια σύντομη συζήτηση σχετικά με την Art Faber και τις ελληνικού ενδιαφέροντος έρευνες-εκδόσεις που ετοιμάζει.
– Πώς προέκυψε η έννοια και η ονομασία «Art Faber»;
– To 2018, μια διεθνής ομάδα προσωπικοτήτων από τους χώρους της τέχνης και της οικονομίας διαπιστώσαμε την αξία της καλλιτεχνικής αναπαράστασης του κόσμου των επιχειρήσεων και της οικονομίας, και αποφασίσαμε να την εντοπίσουμε και αναδείξουμε. Για να ξεκινήσουμε χρειαζόμασταν ένα απλό, διεθνώς ευανάγνωστο σύμβολο: το Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι μάς προσέφερε τον όρο «Art Faber», ως φόρο τιμής στον Homo Faber, τον άνθρωπο-κατασκευαστή. Ανάμεσα σε αυτούς που μας είχαν ενθαρρύνει σε αρχικό στάδιο και μας είχαν εμπνεύσει με το έργο τους ήταν και ο Ουμπέρτο Eκο, ο οποίος μας είχε προτρέψει αρχικά να αναλάβουμε την πρόκληση να καταγράψουμε, να αναλύσουμε και να προωθήσουμε αρχαία και σύγχρονα έργα τέχνης που μιλούν για την εργασία και, ευρύτερα, για τον κόσμο της οικονομίας. Του άρεσε να λέει ότι αυτή η κληρονομιά ήταν «πολύ όμορφη και πολύ ισχυρή για να μην είναι επαινετή». Oσο για τον όρο και την επιλογή του, όπως επισήμανε ο φιλόσοφος Μισέλ Σερ, αν συνεχίσουμε να χρησιμοποιούμε την έκφραση «έργα τέχνης που αντιπροσωπεύουν την εργασία, τις επιχειρήσεις και τον οικονομικό κόσμο γενικότερα», θα «τρομάξουμε το μισό κοινό και θα κοιμίσουμε το άλλο μισό». Προσπαθήσαμε να κωδικοποιήσουμε στις δύο αυτές λέξεις τα έργα του Homo Faber, που ο νομπελίστας φιλόσοφος Ανρί Μπεργκσόν, στις αρχές του 20ού αιώνα, μας υπενθύμισε ότι είναι πιο σημαντικός για την ανθρώπινη ιστορία και ταυτότητα από τον Homo Sapiens. Eτσι, το θέμα της τέχνης «faber» μας αφορά όλους, αφορά την ιστορία μας, το παρόν και το μέλλον μας. Στην πραγματικότητα, είμαστε όλοι μας Ηomo Faber.
«Διαπιστώσαμε την αξία της καλλιτεχνικής αναπαράστασης του κόσμου των επιχειρήσεων και της οικονομίας και αποφασίσαμε να την εντοπίσουμε και να την αναδείξουμε», λέει ο Ζερόμ Ντιβάλ Αμέλ.
– Πιάνοντας στα χέρια του τις εκδόσεις σας, κάτι που προσέχει κανείς αμέσως είναι η προσοχή που δίνετε στη γραφιστική και στην τυπογραφία.
– Πράγματι, προσέχουμε στην ποιότητα αυτών των εκδόσεων από κάθε άποψη: Η εκτύπωση και τα υλικά της και ο γραφιστικός σχεδιασμός τους είναι πολύ σημαντικά για εμάς – άλλωστε, η τυπογραφία και οι γραφικές τέχνες βρίσκονται στην καρδιά της έννοιας «Art Faber». Ο κόσμος της οικονομίας και της αγοράς δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς σωστή οπτική επικοινωνία και χωρίς όλους αυτούς τους επαγγελματίες των γραφικών τεχνών – τους τυπογράφους, τους βιβλιοδέτες, τους εικονογράφους και τους γραφίστες ή τους ζωγράφους που δούλεψαν για τα έντυπα, που μέσα στα χρόνια έφτιαξαν αριστουργήματα. Ο κόσμος μας θα ήταν γκρίζος, ανέκφραστος και μουντός χωρίς τη γραφιστική, που στην Art Faber θεωρούμε κεντρική κινητήρια δύναμη του κόσμου του «ανθρώπου-κατασκευαστή».
«Θα εκδώσουμε συλλογές έργων ανά χώρα με πρώτη την Ελλάδα»
– Τι περιλαμβάνει ο κατάλογός σας και τι ετοιμάζετε;
– Μέχρι σήμερα έχουμε στον κατάλογό μας 18 βιβλία σε συνεργασία με τον γνωστό γαλλικό εκδοτικό οίκο Actes Sud και το κορυφαίο ευρωπαϊκό περιοδικό Beaux Arts. Εχουμε εκδώσει ανθολογίες για τις εικαστικές τέχνες και την ποίηση, μονογραφίες για οικονομικά θέματα όπως τα βλέπουν οι καλλιτέχνες (όπως η εκμετάλλευση των ζώων στο «Animal Factory» με τις εκπληκτικές φωτογραφίες του Yann Arthus-Bertrand), καθώς και εκδόσεις με απροσδόκητες προσεγγίσεις διασταύρωσης της καλλιτεχνικής με την οικονομική σφαίρα, όπως στην περίπτωση του Nadar, του πρωτοπόρου της Art Faber φωτογραφίας, που το 1858 έβγαλε την πρώτη αεροφωτογραφία στον κόσμο, πετώντας με αερόστατο πάνω από το Παρίσι.
Μέσα στο 2025 θα εκδώσουμε τρεις ανθολογίες: λογοτεχνίας, κινηματογράφου και φωτογραφίας. Από το 2026 και μετά, θα εκδοθεί μια συλλογή έργων Art Faber ανά χώρα, με την Ελλάδα να είναι η πρώτη που θα ξεκινήσει αυτή τη συλλογή. Εκτός από τις γενικές ανθολογίες που περιλαμβάνουν ελληνικές αναφορές, το 2026 η Actes Sud θα εκδώσει ένα βιβλίο για τις κοιτίδες της Art Faber στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, καθώς και ένα βιβλίο για τη σύγχρονη ελληνική Art Faber. Η Μαρία Πατακιά, δικηγόρος και ποιήτρια, υπεύθυνη του τμήματος ποίησης του συλλόγου μας, θα συντονίσει αυτά τα δύο βιβλία με συμμετοχή κορυφαίων ελληνικών προσωπικοτήτων.
– Ερχεστε συχνά στη χώρα μας – ποιες εκφράσεις της Art Faber ανακαλύψατε, τι είδους υλικό βρήκατε εδώ, τι σας εξέπληξε;
– Η αρχαία τέχνη Faber, φυσικά, αλλά και κορυφαίοι σύγχρονοι Ελληνες καλλιτέχνες όπως ο Τέτσης, ο Τάσσος ή ο Τσαρούχης, που η ανακάλυψή τους ήταν για μένα και την ομάδα μου κάτι το συναρπαστικό. Σε όλες τις τέχνες, η ελληνική κληρονομιά στον χώρο του Art Faber είναι απίστευτη – και τόσο όμορφη. Σε έρευνα που κάναμε, προσπαθώντας να εντοπίσουμε την Art Faber στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά μουσεία, είδαμε πως η Ελλάδα διαθέτει, στον τομέα αυτό, μία από τις πλουσιότερες συλλογές έργων στον κόσμο.
– Αν η τέχνη εμπνέεται από την οικονομία, ισχύει άραγε και το αντίστροφο;
– Οι επιστημονικές και κοινωνικές εξελίξεις έχουν συχνά εμπνεύσει τους καλλιτέχνες να επινοήσουν νέες μορφές – για παράδειγμα, ο μεγάλος συνθέτης Μορίς Ραβέλ, στις αρχές του 20ού αιώνα, χρησιμοποίησε έναν ρυθμό στο διάσημο Μπολερό του που έμοιαζε να θυμίζει τον παλμό των μηχανών και των εργοστασίων. Τον θεωρούμε εμβληματικό εκπρόσωπο της τέχνης Faber και ετοιμάζουμε ένα βιβλίο γι’ αυτόν, που θα εκδώσουμε στο μέλλον με την Actes Sud. Με τη σειρά τους, όμως, και τα έργα τέχνης έχουν το δικό τους αντίκτυπο στην κοινωνία. Για παράδειγμα, το μυθιστόρημα του Απτον Σίνκλερ «Η Zούγκλα» του 1906 οδήγησε στην πρώτη αμερικανική νομοθεσία για την ασφάλεια των τροφίμων. Οσο για τις αφίσες δρόμου του Μάη του ’68 στο Παρίσι, είναι γνωστό πως λειτούργησαν στη συνείδηση του κοινού, με τον δικό τους σιωπηλό τρόπο. Η τέχνη Faber διαμορφώνει οικονομικούς κόσμους.
«Συναρπαστική ανακάλυψη για εμένα και την ομάδα μου κορυφαίοι σύγχρονοι Ελληνες καλλιτέχνες όπως ο Τέτσης, ο Τάσσος ή ο Τσαρούχης».
– Υπό αυτήν την έννοια η Art Faber έχει μέσα της κάτι δυνητικά ανατρεπτικό.
– Ναι, και το επαληθεύσαμε αυτό με μια έρευνα που κάναμε σε περισσότερα από 1.000 άτομα. Είναι κάτι που συμβαίνει επειδή οι άνθρωποι πιστεύουν τους καλλιτέχνες περισσότερο από τους πολιτικούς ή τους οικονομολόγους, και αυτό επειδή οι πρώτοι απευθύνονται στο συναίσθημα και στη φαντασία, και τολμούν να ασχοληθούν με θέματα που είναι ταμπού, απαγορευμένα, ή ακόμη και κρυμμένα. Αναφέρουμε τακτικά αυτή τη διάσταση στα βιβλία μας – είναι κεντρική και εγγενής στην έννοια της Art Faber. Λόγου χάρη, τον 19ο αιώνα, ο μεγάλος Γερμανός θεατρικός συγγραφέας Γκέρχαρτ Χάουπτμαν συμμετείχε σε αυτή τη δυναμική με το έργο του «Οι Υφαντές», το οποίο λογοκρίθηκε. Τον 20ό αιώνα, ο φωτογράφος Λιούις Χάιν, όπως και ο Βίκτορ Ουγκό με την ποίησή του στη Γαλλία, κινητοποίησε το αμερικανικό κοινό κατά της παιδικής εργασίας. Και οι δύο κέρδισαν τον αγώνα τους. Γι’ αυτό, πράγματι, υπάρχει κάτι δυνητικά «επαναστατικό» στην τέχνη που σχολιάζει την οικονομία.
