ΛΟΥΙ ΦΕΡΝΤΙΝΑΝ ΣΕΛΙΝ
Θάνατος επί πιστώσει
μτφρ.: Aγγελος Αγγελίδης, Μαρία Αγγελίδου
εκδ. Εστία, 2024, σελ. 686
Πάντα ήταν μια αμφιλεγόμενη περίπτωση ο Σελίν. Τότε που ζούσε και τώρα που έχουν περάσει εξήντα και κάτι χρόνια από τον θάνατό του. Οι αντισημιτικοί λίβελλοι που συνέγραψε το ’40 τον οδήγησαν σε μια σειρά από σφοδρές περιπέτειες. Αναγκάστηκε να καταφύγει στη Γερμανία, εν συνεχεία στη Δανία, να περάσει τις πόρτες της φυλακής στην Κοπεγχάγη και τελικά να δικαστεί στη Γαλλία με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους και έχασε σημαντικό μέρος της περιουσίας του. Πάνω από όλα, όμως, βίωσε τη χλεύη της γαλλικής κοινωνίας. Μια ανυπόφορη ατίμωση που τον ακολούθησε έως το πέρας της ζωής του, απομονωμένος όπως ήταν στο παρισινό προάστιο Μεντόν. Αμνηστευμένος μεν, ανυπόληπτος δε.
Το ίδιο απροσάρμοστος υπήρξε και ως συγγραφέας. Ακολουθώντας ένα ολότελα δικό του ύφος, που πήγαινε κόντρα σε κάθε μορφή ακαδημαϊσμού, έφερε στην επιφάνεια τις περιπέτειες ανθρώπων που κείνται στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας, ενώ δεν δίστασε να κοιτάξει την ανθρώπινη κτηνωδία στα μάτια έχοντας βιώσει στο πετσί του τα πεδία των μαχών κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Σελίν του «Θανάτου επί πιστώσει» είναι τόσο αναιδής και βωμολόχος όσο περιμένεις να είναι. Είναι τόσο παραληρηματικός και ακραίος, όσο είσαι σε θέση να φανταστείς. Σπάνια ένα μυθιστόρημα μαθητείας είναι ικανό να προκαλέσει τόση αναταραχή στους αναγνώστες.
Στις μέρες μας, δε, είναι δεδομένο πως θα κατηγορηθεί έντονα για μισογυνισμό και δύσκολα θα ξεφύγει (εν τη απουσία του, φυσικά) από την έντονη κριτική με αφορμή την έκδοση του συγκεκριμένου μυθιστορήματος στα ελληνικά. Η αλήθεια είναι ότι θα πλανάται πάντα το ερώτημα εάν είναι δόκιμο να διαχωρίζουμε τον δημιουργό από το έργο του. Στην περίπτωση του Σελίν, αυτό το ερώτημα αποκτά, προφανώς, ιδιάζουσα βαρύτητα. Μπορεί ο «Θάνατος επί πιστώσει» να εκδόθηκε τέσσερα χρόνια μετά το magnum opus του, το «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας», στην ουσία όμως είναι ο προάγγελός του. Πριν καν ο Φερντινάν Μπαρνταμού οδεύσει στο σφαγείο του πολέμου, υπήρξε ένας άγριος νεανίας που ωρίμασε πριν από την ώρα του.
Το μυθιστόρημα είναι τα παιδικά και εφηβικά χρόνια του Φερντινάν, τα οποία είναι γεμάτα στερήσεις, οικτιρμό, απομόνωση, συναντήσεις με κάθε λογής παράξενους ανθρώπους και σκληραγώγηση στους λειμώνες της ανθρώπινης κωμωδίας. Είναι σαν να συναντιέται ο Δάντης με τον Ραμπελέ και από την ένωση να προκύπτει ένα θαυμαστό υβρίδιο.
Το νεανικά χρόνια του ήρωα ήταν γεμάτα στερήσεις, οικτιρμό, απομόνωση, συναντήσεις με κάθε λογής παράξενους ανθρώπους και σκληραγώγηση στους λειμώνες της ανθρώπινης κωμωδίας.
Συχνά αισθάνεσαι άβολα διαβάζοντας έναν οχετό από ύβρεις, σκατολογικές αναφορές, εξανδραποδισμούς και άλλες πολλές ιταμότητες. Οχι, δεν είναι ένα μυθιστόρημα που θα το αντέξουν όλοι, όμως η αξία του, όσο κι αν θα υπάρχουν πάντα κάποιοι να διαφωνούν, είναι μεγάλη. Το γεγονός ότι ο Σελίν επηρέασε γενιές και γενιές κατοπινών συγγραφέων κάτι δείχνει.
Ο Φερντινάν του μυθιστορήματος έχει κάκιστη σχέση με τους γονείς του, οι οποίοι τα φέρνουν βόλτα με περισσή δυσκολία. Τον θεωρούν μίασμα και ένα παιδί-διάβολο που κουβαλάει μέσα του άγρια ένστικτα. Σε όποια δουλειά κι αν τον βάλουν, τα κάνει μαντάρα. Συνέχεια μπλέκει με τους λάθους ανθρώπους και φτάνει στα όρια της παραβατικότητας.
Χάρη στον θείο του πιάνει δουλειά ως γραμματέας ενός παρανοϊκού εφευρέτη και πολυμαθή εκδότη, του Ζαν Μαρέν Κουρτιάλ ντε Περέν. Αυτός θα γίνει ο μέντορας και η νέμεσή του. Η μαθητεία του θα είναι πλούσια σε μεγαλαυχικά όνειρα, σε ουτοπικά σχέδια, σε πτήσεις με το αερόστατο του «δασκάλου», σε εφευρέσεις που μόνο ταραγμένα μυαλά θα μπορούσαν να σχεδιάσουν και σε μια δράκα ανθρώπων που μόνο χαρτί του ψυχιατρείου τούς λείπει.
Οταν το γραφείο θα κλείσει με πάταγο (το σπάνε διάφοροι εφευρέτες διότι θεωρούν πως εξαπατήθηκαν), ο Φερντινάν μαζί με τον Κουρτιάλ και τη γυναίκα του θα καταφύγουν στην επαρχία ελπίζοντας πως θα τα καταφέρουν ως αγρότες. Φευ! Και αυτό το όνειρο θα καταλήξει άσχημα. Ο Κουρτιάλ αυτοκτονεί μη αντέχοντας άλλο το βάρος των οραμάτων του και ο Φερντινάν καταφεύγει ξανά στον θείο του ζητώντας του, τελικά, να τον βοηθήσει να πάει νωρίτερα από το κανονικό στον στρατό. Να, πώς ο μετέπειτα γιατρός Φερντινάν (έτσι άλλωστε μάς εμφανίζεται στην αρχή του μυθιστορήματος) θα καταλήξει να πολεμάει στον Μεγάλο Πόλεμο. Να πώς άρχισαν όλα.
Το μυθιστόρημα ακόμη και στις μέρες μας εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται αιρετικό, ακραίο και διχαστικό. Ο Σελίν, όμως, δεν κρύφτηκε. Δεν δίδαξε τον τυφλό ανθρωπισμό ως συγγραφέας ούτε έγινε ποτέ φορέας αγαθών πραγμάτων. Επομένως, ο επίδοξος αναγνώστης οφείλει να ξέρει εκ προοιμίου σε ποιον «οίκο» εισέρχεται.
