«Ο άξονας της Πατησίων καθόρισε τη Μαρία Κάλλας όσο ζούσε στην Αθήνα»… Περπατάμε μαζί με τον Βασίλη Λούρα στο κέντρο της Αθήνας, λίγες ημέρες πριν βγει στις αίθουσες το ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας». Η ταινία –βασισμένη σε ιδέα, έρευνα και σενάριο του Βασίλη Λούρα– είναι πραγματική ανασκαφή, μια εξόρυξη σε αρχεία, μαρτυρίες, τεκμήρια, έρευνα, που φωτίζει την όχι και τόσο γνωστή σε λεπτομέρειες αθηναϊκή περίοδο της Κάλλας. Ως ερευνητική πρόκληση προορισμένη για το μεγάλο κοινό, με αξιώσεις να επιτύχει και καλή διεθνή πορεία, το ντοκιμαντέρ εμβαθύνει στην ψυχοσύνθεση της νεαρής Μαίρης-Μαριάννας-Μαρίας, στη σχέση της με τη μητέρα και την αδελφή της, στις σπουδές της, καθώς και στο αθηναϊκό περιβάλλον που την υποδέχθηκε.
Ο νέος χάρτης της Αθήνας της Κάλλας, όπως προκύπτει από την έρευνα του Βασίλη Λούρα (περπατάμε και κρατάει το ανεκτίμητο βιβλίο του Πολύβιου Μαρσάν για τη Μαρία Κάλλας – εκδ. Γνώση, 1983, γεμάτο με σημειώσεις) είναι ένα δώρο: για τους μελετητές των πρώιμων χρόνων της, αλλά και της Αθήνας εκείνων των χρόνων: 1937-1945. Χρόνια που συμπίπτουν με την Κατοχή και τα Δεκεμβριανά, τα οποία η Κάλλας είχε βιώσει σε όλη τους τη φρίκη.
Το ευρύ κοινό έχει ταυτίσει την παρουσία της Κάλλας στην Αθήνα με το διαμέρισμα όπου έμενε στην πολυκατοικία Παπαλεονάρδου, Πατησίων 61. Εκεί, πράγματι έμεινε από το 1940 έως το 1945, στον πέμπτο όροφο με θέα την οδό Σκαραμαγκά. Η πολυκατοικία αυτή, χτισμένη στα μέσα της δεκαετίας του 1920 σε σχέδια Κώστα Κιτσίκη, αποκαθίσταται αυτήν την περίοδο από τον Δήμο Αθηναίων με σκοπό να στεγάσει την Ακαδημία Λυρικής Τέχνης «Μαρία Κάλλας», όπως την ονειρεύεται η σοπράνο Βάσω Παπαντωνίου. Αυτή η διάσταση είναι λίγο-πολύ γνωστή.
Από την Πατησίων 61, η Μαρία Κάλλας περπατούσε όλη την Αθήνα με τα πόδια. Οπως περπατούσαμε και εμείς πριν από λίγες ημέρες ακολουθώντας τα ίχνη της με τον Βασίλη Λούρα, ο οποίος μαζί με τον Μιχάλη Ασθενίδη υπογράφουν τη σκηνοθεσία του ντοκιμαντέρ. Ο αθηναϊκός χάρτης της Κάλλας εκτείνεται σε όλο το κέντρο με άξονα την Πατησίων και περιλαμβάνει διευθύνσεις όπου έμεινε και κτίρια όπου σπούδασε και τραγούδησε. Είναι ένα πυκνός γαλαξίας τον οποίο διέ-σχισε ένα νεαρό κορίτσι με χοντρά γυαλιά, ασήμαντη εμφάνιση και περίεργη προφορά προκειμένου να μεταμορφωθεί δείχνοντας υψηλό δείκτη ευφυΐας, πίστη και θέληση. Και βεβαίως, μια φωνή. Για τη φωνή της είναι συγκινητικές οι αφηγήσεις που ενσωματώνονται στο ντοκιμαντέρ, όπως της δασκάλας της Ελβίρας ντε Ιντάλγκο (πώς θα είχε εξελιχθεί η Κάλλας αν δεν είχε βρεθεί στον δρόμο της αυτή η καταπληκτική γυναίκα;) ή της Ζωής Βλαχοπούλου, της Μαρίκας Παπαϊωάννου και της Αρντας Μαντικιάν μεταξύ άλλων.
Ολος αυτός ο μέγας μικρόκοσμος της αθηναϊκής μουσικής ζωής εκείνων των χρόνων ορίζεται από τα βήματα της Κάλλας στην πορεία προς τη μεταμόρφωσή της σε κύκνο. Οταν πρωτοήρθαν από την Αμερική, η μητέρα της Κάλλας με τα δύο κορίτσια της έμειναν αρχικά στο σπίτι της γιαγιάς, στην οδό Ξανθίππης στα Σεπόλια, μια μονοκατοικία με κήπο, σήμερα κατεδαφισμένη. Ηταν μόνο για ένα μήνα μετά την άφιξή τους τον Μάρτιο του 1937. Η έφηβη Κάλλας ανασαίνει για πρώτη φορά τον αέρα της Αθήνας.
Με τον Βασίλη Λούρα καθώς μιλάμε για τις διαδρομές της νεαρής Κάλλας που γευόταν λίγο-λίγο τον αέρα της Αθήνας, έχουμε σταθεί έξω από μια μικρή μεσοπολεμική πολυκατοικία, που έχει μετατραπεί σε ξενοδοχείο. Εχουμε περπατήσει από τα «Ολύμπια» μέχρι τη Χαριλάου Τρικούπη 70 και Δερβενίων, για να δούμε μαζί το κτίριο όπου η οικογένεια της Μαρίας Κάλλας μετακόμισε στα μέσα του 1938. Αυτή ήταν η τρίτη μετακόμιση. Μετά το σπιτάκι της γιαγιάς στα Σεπόλια, μετακόμισαν στην οδό Ιθάκης (μεταξύ Αχαρνών και Πατησίων), που τότε ήταν μια καλή διεύθυνση, και αργότερα «κάπου στο τέρμα Πατησίων». Είχαμε φτάσει λοιπόν έξω από το «τρίτο» σπίτι, αυτή τη φορά στη Νεάπολη, ένα διαμέρισμα του πρώτου ορόφου που κοιτούσε την οδό Δερβενίων. Οπως μου λέει ο Βασίλης Λούρας και σύμφωνα με τις αφηγήσεις της αδελφής της Μαρίας, Τζάκυ (Υακίνθη), «κοιμούνταν στρωματσάδα», έπιπλα δεν υπήρχαν. Το σπίτι επιπλώθηκε και προσλήφθηκε και μια υπηρέτρια με παρέμβαση του Μιλτιάδη Εμπειρίκου, θαυμαστή και μετέπειτα συντρόφου της Τζάκυ. Από τη Χαριλάου Τρικούπη, θα γίνει μία ακόμη μετακόμιση πριν από την οριστική εγκατάσταση στην Πατησίων 61. Το 1939 μετακομίζουν στο ισόγειο μιας νεόδμητης τότε πολυκατοικίας στην οδό Μάρνη 5, δίπλα στο Ακροπόλ Παλάς και διαγωνίως απέναντι από τον κήπο του Μουσείου. Η Πατησίων είναι ένας κόσμος.
Οι κατοικίες όπου έζησε, από το μικρό σπίτι της γιαγιάς της, στα Σεπόλια, έως τις διαδρομές στον μικρόκοσμο γύρω από την Πατησίων.
Αυτές οι διαδρομές των μετακομίσεων εξελίσσονται παράλληλα με τις μουσικές σπουδές της Κάλλας, που έχουν και αυτές τη δική τους αθηναϊκή γεωγραφία. Σύμφωνα με την έρευνα που έγινε για το ντοκιμαντέρ, η πρώτη ακρόαση που έκανε η Κάλλας ήταν στο κατεδαφισμένο πλέον σπίτι της Μαρίας Τριβέλλα στην οδό Χόφμαν 5 στα Πατήσια (κοντά στο πάρκο Κλωναρίδη). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το σωζόμενο νεοκλασικό κτίριο, το παλιό Εθνικό Ωδείο, 3ης Σεπτεμβρίου και Σολωμού, όπου έκανε τα πρώτα μαθήματα τραγουδιού. Εκεί γνώρισε τον Μανώλη Καλομοίρη. Ηταν 14 ετών, αλλά είχε σκοπίμως δηλωθεί 16.
Στο ιστορικό κτίριο του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» έκανε την πρώτη της σπουδαστική συναυλία (1938) και στο «Ρεξ» συμμετείχε το ίδιο έτος σε συναυλία για την αμερικανική ανεξαρτησία. Στο «Ρεξ» έδωσε και την τελευταία συναυλία της πριν φύγει από την Αθήνα (1945). Την πρώτη της οντισιόν στην Ελβίρα ντε Ιντάλγκο την έδωσε στο διαμέρισμα όπου έμενε η δασκάλα της, Κοδριγκτώνος 8. Στο παλιό θέατρο «Ολύμπια» (κτίριο του 1916, κατεδαφισμένο στα μέσα της δεκαετίας του ’50, νέα έδρα της νεοσύστατης ΕΛΣ από το 1944), έκανε την πρώτη της εμφάνιση (1939) ως Σαντούτσα από την «Καβαλερία Ρουστικάνα» σε σειρά παραστάσεων του Εθνικού Ωδείου.
Οι μουσικές σπουδές και οι συναυλίες της νεαρής Μαρίας στο Εθνικό Ωδείο, στον «Παρνασσό», στο «Ρεξ» και στα θέατρα της Αθήνας.
Στο ιστορικό κτίριο του 19ου αιώνα, του Ωδείου Αθηνών, στην οδό Πειραιώς 35, η Μαρία Κάλλας έκανε το μεγαλύτερο μέρος των σπουδών της. Στο διαμέρισμα του Κωστή Μπαστιά (Σατωβριάνδου 44), διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου, έδωσε την πρώτη της οντισιόν. Στο Εθνικό, πρώτη έδρα της ΕΛΣ, υπογράφει το πρώτο της συμβόλαιο (1940).
Στο «Παλλάς» παρουσιάστηκε (λόγω καταφυγίων) ο «Βοκκάκιος», η πρώτη της παράσταση με τη Λυρική (1941). Το καλοκαίρι οι παραστάσεις δόθηκαν στο θέατρο «Παρκ» στο Πεδίον του Αρεως.
Στο ανοικτό θέατρο της πλατείας Κλαυθμώνος τραγούδησε την πρώτη της Τόσκα (1942) και στη Ζαλοκώστα 3 (τότε Ινστιτούτον Ιταλικής Μορφώσεως) τραγούδησε το Στάμπατ Μάτερ με την Αρντα Μαντικιάν (1943). Στο Ηρώδειο τραγούδησε «Πρωτομάστορα» και «Φιντέλιο» (1944) και στο θερινό θέατρο της λεωφόρου Αλεξάνδρας θα δώσει την τελευταία της παράσταση πριν φύγει για τη Νέα Υόρκη (1945).
Ας σκεφτούμε πόσες αναμνηστικές πλάκες θα μπορούσαν να είχαν τοποθετηθεί σε μια νοητή διαδρομή στα ίχνη της Κάλλας στην Αθήνα.
Το ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας» θα προβάλλεται από τις 13 Φεβρουαρίου στους κινηματογράφους από το Cinobo. Ιδέα, έρευνα, σενάριο: Βασίλης Λούρας. Σκηνοθεσία: Μιχάλης Ασθενίδης, Βασίλης Λούρας. Παραγωγή: Στέλλα Αγγελέτου. Επιστημονικοί σύμβουλοι: Αρης Χριστοφέλλης, Σοφία Κομποτιάτη. Χορηγική υποστήριξη: Οικογένεια Οδυσσέα Κυριακόπουλου και Φλωρίκας Κυριακοπούλου. Χορηγός: ΔΕΗ. Μέγας δωρητής: ΕΛΣ. Δωρητής του ντοκιμαντέρ: Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος.
