Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ο Τζέρι Λιούις ήταν όντως ο «βασιλιάς της κωμωδίας»· όχι ο επινοημένος χαρακτήρας που τον έβαλε να υποδυθεί μία δεκαετία αργότερα στο ομώνυμο φιλμ («The King of Comedy») ο Μάρτιν Σκορσέζε, αλλά ο πλέον αγαπητός, αυθεντικά κορυφαίος κωμικός ηθοποιός της γενιάς του. Στο μυαλό του ωστόσο στριφογύριζε μια καινούργια ιδέα, την οποία γέννησε η δελεαστική πρόταση ενός παραγωγού: να σκηνοθετήσει ο ίδιος και να πρωταγωνιστήσει για πρώτη φορά σε ένα δράμα με θέμα το Ολοκαύτωμα. Η ταινία με τίτλο «The day the clown cried» («Η μέρα που έκλαψε ο κλόουν») γυρίστηκε πράγματι, όμως δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, ενώ ο ίδιος ο Τζέρι Λιούις απέφευγε συστηματικά να την αναφέρει έκτοτε. Πέντε δεκαετίες αργότερα, το ντοκιμαντέρ «From Darkness to Light» του Μάικλ Λάρι, που θα προβληθεί στο προσεχές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, έρχεται να φέρει στο φως αυτόν τον κρυμμένο χολιγουντιανό μύθο.
Το 1972, δύο και τρεις δεκαετίες πριν από ταινίες σαν τη «Λίστα του Σίντλερ» του Σπίλμπεργκ ή το «Η ζωή είναι ωραία» του Ρομπέρτο Μπενίνι, η κινηματογραφική μυθοπλασία γύρω από την εξολόθρευση των Εβραίων από τους ναζί ήταν πρακτικά ανύπαρκτη. Ακόμη και η επική σειρά ντοκιμαντέρ «Shoah» του Κλοντ Λάντσμαν, που συγκλόνισε τον κόσμο με τις αποκαλύψεις της απείχε αρκετά, ενώ και ο ίδιος ο όρος «Ολοκαύτωμα» δεν χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα. Από αυτή την άποψη, η απόφαση του εβραϊκής καταγωγής Τζέρι Λιούις να τεθεί επικεφαλής ενός τέτοιου εγχειρήματος ήταν τουλάχιστον τολμηρή. Και εκείνος, άλλωστε, είχε αρχικά τους ενδοιασμούς του: «Μήπως να παίρνατε τον σερ Λόρενς Ολίβιε καλύτερα; Εννοώ, δεν έχει πρόβλημα να πνιγεί μέχρι θανάτου παίζοντας τον Αμλετ. Η δική μου ειδικότητα είναι η κωμωδία κι εσείς με ρωτάτε αν μπορώ να οδηγήσω αβοήθητα παιδιά στον θάλαμο αερίων; Πολύ αστείο… Πώς να καταφέρω κάτι τέτοιο;» φέρεται να απάντησε ο Λιούις στον επίδοξο παραγωγό Νατ Βαχσμπέργκερ, την πρώτη φορά που είδε το σενάριο. Οταν ωστόσο το διάβασε ξανά και καθώς η ιδέα ωρίμασε μέσα του, αποφάσισε ότι άξιζε τον κόπο να κάνει ένα διάλειμμα από την κωμωδία, για να ασχοληθεί μαζί του.
Η ιστορία, την οποία τελικά κι εκείνος συνδιαμόρφωσε, είχε για πρωταγωνιστή της τον Χέλμουτ, έναν Γερμανό αλκοολικό κλόουν, ο οποίος καταλήγει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, καταδικασμένος για δημόσια διακωμώδηση του Χίτλερ. Εκεί, μέσα στη σκληρή καθημερινότητα και στον τρόμο, προσπαθεί να ψυχαγωγήσει τα παιδιά των Εβραίων γύρω του σκαρώνοντας κωμικά νούμερα και αστεία· αρχίζει μάλιστα να πιστεύει ότι αυτή είναι και μια μορφή αντίστασης ενάντια στη βαρβαρότητα του στρατοπέδου, μέχρι που θα έρθει σε σύγκρουση με τους ναζί επικεφαλής με τραγική κατάληξη.
Ο Χέλμουτ, ένας Γερμανός αλκοολικός κλόουν που καταλήγει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, αποφασίζει να ψυχαγωγήσει τα παιδιά των Εβραίων σαν μια μορφή αντίστασης στη βαρβαρότητα.
Εχοντας πια αφιερωθεί ολόψυχα στο πρότζεκτ, ο Λιούις περνάει όλο το πρώτο μισό του 1972 στην Ευρώπη, επισκεπτόμενος τα στρατόπεδα του Αουσβιτς, του Μπέργκεν-Μπέλσεν και του Νταχάου, ενώ φιλμάρει γενικά εξωτερικά πλάνα στο Παρίσι, ώστε να τα χρησιμοποιήσει αργότερα στο μοντάζ. Ταυτόχρονα υποβάλλει τον εαυτό του σε αυστηρή δίαιτα –λέγεται ότι έτρωγε μόνο γκρέιπφρουτ– χάνοντας περισσότερα από 15 κιλά σε έξι εβδομάδες. Τελικά τα γυρίσματα της αμερικανο-γαλλο-σουηδικής παραγωγής ξεκινούν στο Παρίσι και στη Στοκχόλμη, όμως εξαρχής υπάρχουν προβλήματα: ο απαραίτητος κινηματογραφικός εξοπλισμός είτε χάνεται στη διαδρομή είτε παραδίδεται με καθυστέρηση. Τα χρήματα για τις καθημερινές ανάγκες αρχίζουν επίσης να λείπουν, ενώ ένας εκ των βασικών παραγωγών αποχωρεί μυστηριωδώς στη μέση των γυρισμάτων. Ο ίδιος ο Λιούις, από τη μία, προσπαθώντας να ζωντανέψει ερμηνευτικά έναν πρωτόγνωρο για εκείνον χαρακτήρα και, από την άλλη, παλεύοντας να συνεννοηθεί με το αλλόγλωσσο καστ του, φτάνει να ξοδέψει σχεδόν 2 εκατ. δολάρια από τα προσωπικά του χρήματα προκειμένου να συνεχίσουν να γράφουν οι κάμερες. Μέχρι που κάποια στιγμή τα γυρίσματα στη Σουηδία οδηγούνται σε τέλμα και ο Λιούις αποφασίζει να εγκαταλείψει. Παίρνοντας μαζί του όλο το υλικό που είχε έως τότε αποτυπώσει, μπαίνει στο αεροπλάνο για την Αμερική για να μην επιστρέψει ποτέ.
«Αν μπορούσα να το κάνω ξανά, θα το έκανα. Αποφάσισα να προχωρήσω λες και κάθε στούντιο το ήθελε, ενώ στην πραγματικότητα συνέβαινε το ανάποδο. Ολοι απέστρεφαν το βλέμμα. Εκτός από μένα. Αυτό το έκανε ακόμη πιο ελκυστικό. Πίστεψα ότι θα ήταν ένα γερό χτύπημα ενάντια στους ανθρώπους που δυναμώνουν από το μίσος. Προσωπικά, το μίσος με κάνει αδύναμο. Εκείνο που με τράβηξε περισσότερο στην ιστορία ήταν ότι τα παιδιά στο αναθεματισμένο στρατόπεδο συγκέντρωσης οδηγούνταν στους φούρνους από έναν κλόουν· αυτό με συγκλόνισε. Φοβόμουν· όμως μένεις και το παλεύεις, επειδή έχεις σημαντική δουλειά να κάνεις», δήλωσε χρόνια αργότερα ο Αμερικανός ηθοποιός. Σε άλλη του συνέντευξη είχε αναφέρει ότι η ταινία είναι «πολύ κακή», κάτι που ισχυρίζονται και κάποιοι από τους λίγους που έχουν δει το ακυκλοφόρητο υλικό. Πέρα πάντως από αυτές τις λιγότερο ή περισσότερο αξιόπιστες εκτιμήσεις, παραμένουν τα ερωτήματα γύρω από το εκ των έσω σαμποτάζ του πρότζεκτ, που οδήγησε στον βίαιο τερματισμό του. Ηταν απλώς μια κακή οικονομική εκτίμηση ή υπήρξαν και άνωθεν παρεμβάσεις, όπως κάποιοι (χολιγουντιανοί) αστικοί μύθοι υποστηρίζουν;
Η συνδρομή της τεχνολογίας
Πέντε δεκαετίες αργότερα, ο Μάικλ Λάρι και η ομάδα του έψαξαν πολύ και επίμονα προκειμένου να καταφέρουν να «ξεθάψουν» όσα πρόλαβαν να αποτυπωθούν στο σελιλόιντ προτού η παραγωγή του «The day the clown cried» σταματήσει. Το ντοκιμαντέρ, ωστόσο, που έκανε πρεμιέρα στο τελευταίο Φεστιβάλ Βενετίας και θα δούμε τον προσεχή Μάρτιο στη Θεσσαλονίκη, δεν επιχειρεί απλώς μια συρραφή αμοντάριστων σκηνών. Αντιθέτως, μέσα από την ψηφιοποίηση, που επιτρέπει τεχνικές παρεμβάσεις και με τη συνδρομή της πιο προηγμένης AI τεχνολογίας, ξεδιπλώνει μια ιστορία δημιουργίας αλλά και… καταστροφής. Φωτογραφίες από το σετ, υλικό πίσω από τις κάμερες, κινηματογραφημένες πρόβες και δοκιμαστικά συνθέτουν ένα μωσαϊκό-αφήγηση, με βασικό άξονα πάντα την προσωπική κόπια του σεναρίου του Τζέρι Λιούις.
Τα ερωτήματα γύρω από το εκ των έσω σαμποτάζ του πρότζεκτ, που οδήγησε στον τερματισμό του, παραμένουν. Ηταν απλώς μια κακή οικονομική εκτίμηση ή υπήρξαν άνωθεν παρεμβάσεις;
Ο ίδιος εξάλλου αποτελεί τον άτυπο αφηγητή του ντοκιμαντέρ. Τα λεγόμενά του όποτε το θέμα της ταινίας βρισκόταν στον δρόμο του, μέχρι και σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις που παραχώρησε, γίνονται ο οδηγός του θεατή μέσα στον λαβύρινθο της πρωτοποριακής χολιγουντιανής παραγωγής και των αιτίων που αυτή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Δεν είναι όμως μόνος. Διάσημοι φίλοι, συνοδοιπόροι και θαυμαστές, από τον Μελ Μπρουκς και τον Μάρτιν Σκορσέζε μέχρι τον Τζέρι Σάινφελντ και τη Σάρα Σίλβερμαν παίρνουν μέρος σε αυτό το ταξίδι αναζήτησης της αλήθειας πίσω από τον μύθο.
*Το 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, όπου θα προβληθεί το «From Darkness to Light», θα πραγματοποιηθεί στις 6-16 Μαρτίου.
