«Κοιτούσα τον κήπο, όταν είδα τον ουρανό». Ο τίτλος του έργου των Τζοάνας Χατζηθωμά (Joana Hadjithomas) και Χαλίλ Ζορέιζ, που αποτελεί μέρος της εξωτερικής διάταξης των χώρων της 2ης Μπιενάλε Ισλαμικών Τεχνών, εκφράζει ακριβώς τη σκέψη μου. Καθώς στέκομαι κάτω από τον θόλο του ιστορικού τερματικού σταθμού Western Hajj στο Διεθνές Αεροδρόμιο King Abdulaziz της Τζέντας, παρατηρώ μια μικρή υπερυψωμένη όαση που μοιάζει να τεντώνεται για να ανέβει στον ουρανό.
Η ιδέα των διοργανωτών αυτής της δεύτερης έκδοσης Islamic Art Biennale (ΙΑΒ 2025) που επισκεφθήκαμε στην Τζέντα, να τοποθετήσουν τα έργα σύγχρονης τέχνης στον ανοιχτό χώρο που απλώνεται πέρα από τις αίθουσες/γκαλερί προσφέρει μια σπάνια ευκαιρία να αισθανθεί κανείς –να δει, να ακούσει, να αγγίξει, να μυρίσει– το περιβάλλον σε μια χώρα που κινείται σχεδόν αποκλειστικά εποχούμενη και ζει σε κλειστούς, κλιματιζόμενους χώρους.
Οι εγκαταστάσεις των καλλιτεχνών από όλη τη Μέση Ανατολή και όχι μόνο –στην πλειονότητα, αναθέσεις ειδικά για την IAB 2025–, περιστρέφονται γύρω από τη θεματική του ισλαμικού κήπου, μια «πύλη» προς την ομορφιά και τις φιλοσοφικές έννοιες ενός τόπου που για το Ισλάμ συμβολίζει τον Παράδεισο.
«All That Is In Between» τιτλοφορείται η φετινή Μπιενάλε, αναφερόμενη στους κόσμους που βρίσκονται ανάμεσα στη Γη και στον Ουρανό, και μας καλεί να τους βρούμε ή να τους φανταστούμε. Εναν από αυτούς τους κόσμους δημιούργησαν οι Χατζηθωμά – Ζορέιζ στον παλιό τερματικό σταθμό του αεροδρομίου. «Μπαίνοντας για πρώτη φορά στην είσοδο 4 και βλέποντας τον βρώμικο δημόσιο κήπο προτού αρχίσει η διαμόρφωση για την Μπιενάλε, μπήκε στο μυαλό μας το ζήτημα της αντίληψης του χώρου στον οποίο ζουν κι επικοινωνούν άνθρωποι. Σε ποιον ανήκει; Η παρόρμηση ήταν να σηκώσουμε έναν από τους κήπους ψηλά χρησιμοποιώντας τις τεχνικές υδροπονικής γεωργίας χωρίς χώμα για να καταλάβουμε τι υπάρχει κάτω από τα πόδια μας, να εξερευνήσουμε το έδαφος και το υπέδαφος της Τζέντας, να μάθουμε την ιστορία του τόπου. Θέλαμε να κάνουμε μια αποκάλυψη, και παράλληλα μια εμψυχωτική χειρονομία», εξηγούν οι δύο κινηματογραφιστές-καλλιτέχνες.
Η Τζοάνα Χατζηθωμά είναι κόρη φαμίλιας με ελληνική καταγωγή από τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη. Διωγμοί και εθελούσιες εκτοπίσεις έστειλαν την οικογένεια στον Λίβανο όπου ρίζωσε, ενώ ο εμφύλιος της νέας πατρίδας προσέθεσε ένα ακόμη τραύμα στην πολύπλοκη ιστορία αυτών των ανθρώπων που είναι γεμάτοι ιστορίες. Λιβανέζα πλέον όπως επίσης ο σύντροφος και συνεργάτης της Χαλίλ Ζορέιζ, μοιράζουν τον χρόνο τους ανάμεσα στη Βηρυτό και στο Παρίσι. Εχουμε δει δουλειά της Χατζηθωμά στη χώρα μας, σε συνεργασίες με το Μουσείο της Ακρόπολης και τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Την περιμένουμε πάλι τη φετινή άνοιξη για μια σύμπραξη με τον ΕΜΣΤ και για την προετοιμασία έργου που θα εκτεθεί στα νέα «Plasmata» της Στέγης στον Πεδίον του Αρεως.
Στα έργα της –κινηματογραφικά ή εικαστικά– η μυθοπλασία μπλέκεται με την πραγματικότητα και η επιστημονική έρευνα μπολιάζεται με τη μικροϊστορία. «Τα όρια μεταξύ όλων αυτών είναι εξαιρετικά ασαφή μερικές φορές», σχολιάζει η καλλιτέχνις. Ωστόσο τα έργα είναι σχολαστικά τεκμηριωμένα και αναζητώντας τις κρυμμένες εικόνες της μνήμης στο συλλογικό και ατομικό ασυνείδητο, στρέφονται στην αρχαιολογία και στη γεωλογία εστιάζοντας στο υπόγειο των πόλεων.
«Η παρόρμηση ήταν να σηκώσουμε έναν από τους κήπους ψηλά για να εξερευνήσουμε το έδαφος και το υπέδαφος της Τζέντας», λέει η Τζοάνα Χατζηθωμά.
Ο υπερυψωμένος κήπος του «I Was Looking at the Garden When I Saw the Sky» συγκρατείται από μια στήλη που δείχνει τα αρχαιολογικά και γεωλογικά κατάλοιπα του υπεδάφους της Τζέντας, για να απεικονίσει τις τοπικές χρονικές κλίμακες και τις διαδικασίες καθίζησης. Βασισμένοι σε διαλόγους με βοτανολόγους, αρχαιολόγους και ιστορικούς, οι καλλιτέχνες δημιούργησαν επίσης γλυπτά που αναπαριστούν απολιθώματα της πανίδας, των οργανικών και ορυκτών συνθέσεων της Τζέντας.
Καθώς περιδιαβαίνουμε τους εικαστικούς «κήπους»που πλαισιώνονται από τη ρυθμική αρχιτεκτονική δομή του Κουβουκλίου (AlMidhallah), οι επιμελητές τονίζουν ότι τα έργα διερευνούν τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη θεία δημιουργία μέσω της καρδιάς, του μυαλού και των χεριών μας. Είναι ενδιαφέρον πώς τέχνη που φτιάχνεται σήμερα σε αυτή την περιοχή του πλανήτη προσφέρει εικόνες ενός διαχρονικού πολιτισμού πέρα από τα στερεότυπα, και μάλιστα σε μια στιγμή παγκόσμιου μετασχηματισμού. Στον κήπο, όπου το ουράνιο και το επίγειο συναντιούνται, βρίσκει τη θέση του όχι μόνο το προσωπικό βίωμα αλλά επίσης το πολιτικό και κοινωνικό σχόλιο, έστω υπαινικτικά.
«Η μητέρα μου μου έλεγε ότι στο Κοράνι αναφέρεται πως ο βασιλικός είναι το άρωμα του Παραδείσου», σημειώνει η καλλιτέχνις Φάτμα Αμπντουλχαντί, που ζει και εργάζεται στη Σαουδική Αραβία, για το λεπταίσθητο έργο της που αναδιατυπώνει τη σχέση του φυτού με το πένθος και τη μνήμη των νεκρών αγαπημένων προσώπων στις μουσουλμανικές κοινωνίες.
Το έργο «Media Fountain» της video artist Ανχάρ Σαλέμ, η οποία εργάζεται μεταξύ Τζέντας και Παρισίων, ερευνά πώς η παγκοσμιοποίηση και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναδιαμορφώνουν τις θρησκευτικές τελετουργίες και τα σύμβολα σε όλο τον κόσμο. Για την εικαστική μεταφορά της ως προς την ισλαμική κρήνη, χρησιμοποίησε την αραβική κοινότητα στο Διαδίκτυο για να αρχειοθετήσει ανώνυμα «προφίλ» και να τα εντάξει στη λογική των παραδοσιακών μωσαϊκών. Η βρύση, όταν ενεργοποιηθεί, προβάλλει έναν καταρράκτη εικόνων παραγόμενων από ΑΙ στην παλάμη του επισκέπτη που θέλει να δει τις ψηφιακές αναπαραστάσεις του μουσουλμάνου σήμερα.
Η Αλα Γιούνις, εικαστική καλλιτέχνις, ζωγράφος και επιμελήτρια από το Κουβέιτ με έδρα το Αμμάν, μέσω του «Cut Flowers» εξετάζει την ιστορία των λουλουδιών που καλλιεργούνταν στη Λωρίδα της Γάζας για εξαγωγή μέσω της ολλανδικής αγοράς κτηνοτροφικών ειδών. Μεταξύ 1991 και 2008, η βιομηχανία αναπτύχθηκε, αλλά πλέον οι καλλιέργειες μαράθηκαν και οι απογοητευμένοι αγρότες ζουν τα δικά τους δράματα.
Διάρκεια έκθεσης έως τις 25/3.
