Η τρέχουσα έκθεση στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου εστιάζει σε μια σπάνια περίοδο στην ιστορία της τέχνης, όταν οι διαδρομές τριών μεγάλων δασκάλων της Αναγέννησης διασταυρώθηκαν για πρώτη και μοναδική φορά στη Φλωρεντία, γύρω στο 1504, ανταγωνιζόμενοι για την προσοχή των ισχυρών πατρώνων της Ρεπουμπλικανικής Φλωρεντίας. Οι πανίσχυροι Μέδικοι είχαν εκδιωχθεί το 1494, ύστερα από εξέγερση που πυροδότησαν τα φλογερά κηρύγματα του μοναχού Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα, πολέμιου της διαφθοράς, αλλά και των τεχνών.
Τον Ιανουάριο του 1504, οι πλέον εξέχοντες καλλιτέχνες της Φλωρεντίας συγκεντρώθηκαν για να προτείνουν το μέρος τοποθέτησης του αγάλματος του «Δαυίδ» του Μιχαήλ Αγγελου. Ανάμεσά τους ήταν και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι –που είχε ήδη ξεκινήσει να δουλεύει το πορτρέτο της Λίζα ντελ Τζοκόντο, το μοντέλο του έργου «Μόνα Λίζα»–, ο οποίος, όπως και ο Μιχαήλ Αγγελος, είχε μόλις πρόσφατα επιστρέψει στη γενέτειρά του Φλωρεντία. Λίγο μετά την εγκατάσταση του «Δαυίδ» στην Πιάτσα ντέλα Σινιορία μπροστά από το Παλάτσο Βέκιο, το Συμβούλιο της Φλωρεντίας ανέθεσε στον Μιχαήλ Αγγελο να ζωγραφίσει την τοιχογραφία «Η Μάχη της Κασίνα» για την αίθουσα συνεδριάσεων του Παλάτσο Βέκιο, στην ίδια αίθουσα όπου ο Λεονάρντο είχε ήδη αρχίσει να σχεδιάζει την τοιχογραφία «Η Μάχη του Ανγκιάρι». Σε αυτή την αρένα καλλιτεχνικoύ ανταγωνισμού έφτασε ο νεαρός Ραφαήλ πιθανότατα στα τέλη του 1504. Μια αξιόλογη συλλογή πάνω από 40 έργων και προπαρασκευαστικών σχεδίων και μελετών εξετάζει την αντιπαλότητα μεταξύ Μιχαήλ Aγγελου και Λεονάρντο και την επιρροή και των δύο στον νεαρό Ραφαήλ.
Τον Ιανουάριο του 1504, οι πλέον εξέχοντες καλλιτέχνες της Φλωρεντίας συγκεντρώθηκαν για να προτείνουν το μέρος τοποθέτησης του αγάλματος του «Δαυίδ».
Στην έναρξη
Από τα πρώτα έργα που συναντούμε είναι το «Taddei Tondo» του Μιχαήλ Aγγελου –το μοναδικό γλυπτό του στο Ηνωμένο Βασίλειο–, ένα μαρμάρινο ανάγλυφο από το 1504-1505 σε σχήμα κυκλικό, μια μορφή ιδιαίτερα δημοφιλής στην Αναγέννηση, που απεικονίζει την Παναγία με τον Χριστό ως παιδί και τον Ιωάννη τον Βαπτιστή ως βρέφος που χαρίζει στο παιδί Χριστό μια καρδερίνα, σύμβολο του Πάθους του Ιησού. Το Παιδί που αναπαύεται στην αγκαλιά της Παναγίας, απομακρύνεται από το πουλί φοβισμένο, ενώ ταυτόχρονα γυρίζει πίσω για να αποδεχθεί το πεπρωμένο του. Το έργο αυτό επηρέασε βαθιά τον Ραφαήλ, όπως διαφαίνεται σε μια σειρά από αντίγραφα-μελέτες των μορφών του «Taddei Tondo», διάφορα προκαταρκτικά σχέδια και σκίτσα καθώς και στον πίνακά του «Τhe Bridgewater Madonna», όπου διατήρησε την αίσθηση της κίνησης της σύνθεσης του Μιχαήλ Αγγελου, προσδίδοντας παράλληλα μια αίσθηση τρυφερότητας μεταξύ της Παναγίας και του Χριστού καθώς κοιτάζει ο ένας τον άλλο. Η μελέτη του «Δαυίδ» του Μιχαήλ Αγγελου είναι αξιοσημείωτη για την ασυνήθιστη προοπτική της, που δείχνει το γλυπτό από πίσω, αλλά και γιατί αποδίδει καλύτερα τις αναλογίες – ο Ραφαήλ προσάρμοσε ελαφρώς το μέγεθος των χεριών και των ποδιών του «Δαυίδ», κάνοντάς τα ελαφρώς μικρότερα από ό,τι στο γλυπτό του Μιχαήλ Αγγελου.
Η έκθεση φωτίζει και την επιρροή που άσκησε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι στον Ραφαήλ. Ενα σχέδιο του Ραφαήλ της «Μόνα Λίζα», ένα άλλο σχέδιο που απεικονίζει το χαμένο έργο του Λεονάρντο «Λήδα και Κύκνος» από τη Βασιλική Συλλογή του Λονδίνου καθώς και ο πίνακας «The Esterhazy Madonna» θαυμάζονται για τη φυσικότητα και τις γαλήνιες και αρμονικές αναλογίες τους. Ο Ραφαήλ μπόρεσε να αφομοιώσει την επιρροή της φλωρεντινής τέχνης, διατηρώντας παράλληλα το δικό του εξελισσόμενο ύφος.
Η κεντρική αίθουσα είναι αφιερωμένη στο «Burlington House Cartoon», ένα από τα πιο εμβληματικά έργα του Λεονάρντο ντα Βίντσι και αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο σχέδιο μεγάλης κλίμακας, που χρησίμευσε ως προπαρασκευαστική μελέτη για μια τοιχογραφία ή πίνακα, ο οποίος ωστόσο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Αποτελείται από οκτώ φύλλα χαρτιού και απεικονίζει την Παναγία να κάθεται πλάγια στην αγκαλιά της μητέρας της, της Αγίας Αννας, που την κοιτάζει έντονα, ενώ δείχνει με το χέρι της προς τα πάνω, προς τον ουρανό. Η Παναγία, με τη σειρά της, στηρίζει τον Χριστό-παιδί που σηκώνει το δεξί του χέρι για να ευλογήσει, ενώ απλώνει τρυφερά το αριστερό του χέρι για να αγγίξει το πιγούνι του Αγίου Ιωάννη-βρέφους. Οπως σημειώνει ο βιογράφος των Αναγεννησιακών ζωγράφων του 16ου αιώνα, Βαζάρι, το διάσημο αυτό έργο τέχνης προσείλκυσε μεγάλα πλήθη που ήθελαν να δουν το αριστούργημα. Σύμφωνα με μια νέα έρευνα, είναι πιθανόν ότι το «Burlington House Cartoon» ήταν προπαρασκευαστική μελέτη για ένα βωμό για τη νεόκτιστη αίθουσα συνεδριάσεων του Παλάτσο Βέκιο που είχε αρχικά ανατεθεί στον Φιλιπίνο Λίπι.
Εκεί στην αίθουσα συνεδριάσεων του Παλάτσο Βέκιο ο Λεονάρντο συνεργάστηκε με τον Μιχαήλ Αγγελο για μοναδική φορά (oι σχέσεις τους ήταν ανταγωνιστικές και κάποτε εχθρικές), όταν τους ανατέθηκε να δημιουργήσουν τοιχογραφίες για τη νεόδμητη αίθουσα του Συμβουλίου: τη «Μάχη της Κασίνα» (Μιχαήλ Αγγελος) –στην οποία η Φλωρεντία νίκησε τους Πιζάνους στις 28 Ιουλίου 1364– και τη «Μάχη του Ανγκιάρι» (Λεονάρντο) – στην οποία η Φλωρεντία νίκησε το Μιλάνο στις 29 Ιουνίου 1440. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μιχαήλ Aγγελος δεν είχε δει πόλεμο. Αντίθετα, ο Λεονάρντο είχε τεθεί στην υπηρεσία του Καίσαρα Βοργία ως στρατιωτικός μηχανικός και αυτή η εμπειρία ενυπάρχει στον τρόπο με τον οποίο απεικονίζει τη μάχη.
Στις κεντρικές σκηνές
Τα προπαρασκευαστικά σχέδια για τις τοιχογραφίες, που δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ, επικεντρώνονται στις κεντρικές σκηνές των δύο συνθέσεων. Ο Λεονάρντο επικεντρώθηκε στην απεικόνιση τεσσάρων καπεταναίων σε άγρια μάχη, ενώ ο Μιχαήλ Αγγελος επέλεξε να μη δείξει ούτε βία ούτε πόλεμο, αλλά γυμνούς στρατιώτες που βούτηξαν στον ποταμό Αρνο και ντύνονται βιαστικά για να πάνε στη μάχη. Οι δύο άνδρες είχαν σημαντικές διαφορές στις τεχνικές τους. Για τον Μιχαήλ Αγγελο, το σώμα ήταν το πρωταρχικό όχημα έκφρασης, ενώ για τον Λεονάρντο ήταν το πρόσωπο, είτε ανθρώπου είτε θηρίου, παραμορφωμένο από ακραία συναισθήματα. Και τα δύο συνδυάζονται στο έργο του Ραφαήλ, ο οποίος ανέπτυξε ένα προσωπικό, μοναδικό στυλ.
Το 1512, η Φλωρεντία παραδόθηκε στον ισπανικό και παπικό στρατό, δίνοντας έτσι τέλος στις καλλιτεχνικές ευκαιρίες που είχαν φέρει για λίγο τον Λεονάρντο, τον Μιχαήλ Αγγελο και τον Ραφαήλ στη Φλωρεντία την ίδια χρονική περίοδο. Η ιδιοφυΐα τους και η συνύπαρξή τους στη Φλωρεντία είχαν καθοριστική επίδραση στην Αναγεννησιακή τέχνη και βαθύ αντίκτυπο στις επόμενες γενιές καλλιτεχνών.
Η ιδιοφυΐα τους και η συνύπαρξή τους είχαν καθοριστική επίδραση στην αναγεννησιακή τέχνη και βαθύ αντίκτυπο στις επόμενες γενιές καλλιτεχνών.
Μιχαήλ Αγγελος, Λεονάρντο, Ραφαήλ: Φλωρεντία c. 1504 Royal Academy of Arts, Λονδίνο. Διάρκεια έως τις 16 Φεβρουαρίου 2025.
*Η κ. Τίνα Σωτηριάδη είναι επιμελήτρια εκθέσεων και κριτικός τέχνης που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο.
