Ο κινηματογράφος και το ροκ εν ρολ για περίπου 70 χρόνια βαδίζουν και εξελίσσονται μαζί. Η μία τέχνη επηρεάζει την άλλη και βοηθάει στην εξέλιξη και στην εξάπλωσή της. Δεν είναι τυχαίο ότι και οι δύο έγιναν αναπόσπαστα κομμάτια της νεανικής κουλτούρας στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα. Ο Μπoμπ Ντίλαν, μία από τις πιο εμβληματικές και αινιγματικές φιγούρες στην ιστορία της μουσικής, έχει αφήσει ανεξίτηλη τη σφραγίδα του όχι μόνο στον κόσμο της τραγουδοποιίας αλλά και στο σινεμά. Η βιογραφική ταινία «Α Complete Unknown», που άρχισε να προβάλλεται στις ελληνικές αίθουσες αυτές τις ημέρες, επιβεβαιώνει αυτή την ιδιαίτερη σχέση του μεγάλου τραγουδοποιού με τη μεγάλη οθόνη. Μια σχέση που διατρέχει πολλές δεκαετίες, αντανακλώντας την ασίγαστη δημιουργικότητά του και τον δικό του –για πολλούς ανορθόδοξο– τρόπο, με τον οποίο ωθούσε συνεχώς τα όρια στην τέχνη του. Είτε έχοντας ο ίδιος φυσική παρουσία στη σκηνή, είτε αποτελώντας αντικείμενο εξερεύνησης για τους βιογράφους του και τους δημιουργούς των ντοκιμαντέρ, είτε όντας απλώς έμπνευση για ταινίες μυθοπλασίας, ο Μπομπ Ντίλαν κατέχει ένα μεγάλο και σημαντικό μερίδιο στην κινηματογραφία. Και δίκαια θα έλεγα, αφού ο ίδιος παραμένει μια ιδιοφυής και μοναδική καλλιτεχνική προσωπικότητα, την οποία όλοι θέλουν να ερμηνεύσουν και να αναλύσουν, και αφού τα τραγούδια και οι στίχοι του παραμένουν σημαντικά και σχετικά με τους καιρούς που ζούμε.
Είναι μια σχέση που διατρέχει πολλές δεκαετίες, αντανακλώντας την ασίγαστη δημιουργικότητά του και τον δικό του –για πολλούς ανορθόδοξο– τρόπο με τον οποίο ωθούσε συνεχώς τα όρια στην τέχνη του.
Ας δούμε, λοιπόν, μερικές από αυτές τις ταινίες που έχουν σχέση με τον Ντίλαν.
Τα ντοκουμέντα
• Don’t Look Back (1967): Η πρώτη φορά που βλέπουμε τον Μπομπ Ντίλαν στη μεγάλη οθόνη. Θρυλικό πλέον και σημείο αναφοράς ντοκιμαντέρ, το «Don’t Look Back» του Ντι Εϊ Πενεμπέικερ ακολουθεί τον Ντίλαν στην περιοδεία του στην Αγγλία το 1965. Το 1964, η Αμερική είχε υποδεχθεί πρώτα τους Beatles και μετά τους Rolling Stones. Ηταν σειρά της Αγγλίας το 1965 να υποδεχθεί τον Μπομπ Ντίλαν. Πολύ αργότερα, ο Πενεμπέικερ θα πει για τον Ντίλαν: «Ηταν ένα εντελώς νέο είδος ερμηνευτή για μένα, διαφορετικός από ό,τι είχα κινηματογραφήσει μέχρι πρότινος. Δεν ήταν απλώς ένας μουσικός· ήταν ένας ποιητής, ένας φιλόσοφος και ένας προβοκάτορας σε συσκευασία του ενός. Παρακολουθώντας τον στη σκηνή και στην περιοδεία, ένιωσα σαν να καταγράφω τη γέννηση μιας πολύ μεγάλης πολιτιστικής αλλαγής, κάτι μεγαλύτερο από απλή μουσική».
Ο Πενεμπέικερ ήταν ένας από τους εκπροσώπους του σινεμά βεριτέ, του κινηματογράφου τεκμηρίων· ακολουθεί τον Ντίλαν παντού: στις συνεντεύξεις, στα πάρτι που συναντάει τον Ντόνοβαν, στις αμήχανες στιγμές με την Τζόαν Μπαέζ. Κυρίως τον συλλαμβάνει στη σκηνή, όπου μαγεύει χιλιάδες νέους που τον παρακολουθούν με κομμένη την ανάσα να ερμηνεύει τα καινούργια τραγούδια. Αποκαλύπτει επίσης την απροθυμία του Ντίλαν να γίνει ο εκπρόσωπος μιας γενιάς.
• Eat The Document (1972): Αλλο ένα από τα ντοκιμαντέρ της πρώτης περιόδου, διάρκειας μόλις 54 λεπτών. Για κάποιους ένα έργο τέχνης και ένα αντι-ντοκιμαντέρ. Το γύρισε και πάλι ο Πενεμπέικερ κατά τη διάρκεια της περιοδείας του Ντίλαν το 1966 στη Βρετανία και στη Σκανδιναβία. Σκηνοθετημένο και μονταρισμένο από τον ίδιο τον Ντίλαν με τη βοήθεια του Χάουαρντ Αλκ, με μια μη γραμμική αφήγηση, έδειχνε για άλλη μια φορά το πώς ένιωθε ο Μπομπ Ντίλαν για την παραδοσιακή αφήγηση. Ξεχωρίζει η χαρακτηριστική σκηνή με τον Τζον Λένον σε ένα από αυτά τα μαύρα αυτοκίνητα ταξί, όπου και οι δύο είναι «κόκαλο», αλλά τουλάχιστον ο Λένον σώζει την αξιοπρέπειά του με το χιούμορ.
• Festival (1967) και The other side of the Mirror (2007): Ο Μάρεϊ Λέρνερ είναι αυτός που κινηματογράφησε τον Ντίλαν των πρώτων χρόνων στο φεστιβάλ του Νιούπορτ από το 1963 έως και το 1966. Εχει κυκλοφορήσει δύο ντοκιμαντέρ, το ένα λέγεται «Festival» και περιλαμβάνει τις εμφανίσεις του Ντίλαν, αλλά αφορά ολόκληρο τo φολκ φεστιβάλ του Νιούπορτ και το κίνημα της υποκουλτούρας που έβρισκε φωνή και παρουσία στο φεστιβάλ εκείνα τα χρόνια. Το άλλο ντοκιμαντέρ που αφορά μόνον τον Ντίλαν λέγεται «The other side of the Mirror» (2007). Αφορά τις εμφανίσεις του Ντίλαν από το 1963 έως το 1965. Εκεί ο Λέρνερ γίνεται μάρτυρας της μοναδικής στιγμής στην ιστορία της μουσικής όπου ένας καλλιτέχνης στέκεται μόνος του, μπροστά στο κοινό του, τολμηρός και καθόλου απολογητικός, σίγουρος για την πίστη του στην ίδια του την τέχνη, παραδομένος στο όραμά του. Είναι έτοιμος να διχάσει ένα κοινό που τον λατρεύει με την απόφασή του να κάνει τον ήχο του ηλεκτρικό. Σύμφωνα με πολλούς, είναι η στιγμή που κερδίζει την ελευθερία του.
• No Direction Home (2005) και Rolling Thunder Revue: A Bob Dylan Story (2019): Εδώ ο Μπομπ Ντίλαν νιώθει άνετα μπροστά στην κάμερα του Σκορσέζε και μιλάει με ειλικρίνεια για κάποιες κρίσιμες περιόδους στην καριέρα του. Ισως με τον Σκορσέζε να νιώθει ασφαλής. Αν και ποτέ του δεν απαντούσε ξεκάθαρα σε ευθείες ερωτήσεις, εδώ απαντάει σε κάθε ερώτηση. Είναι δύο ντοκιμαντέρ από τα οποία παίρνεις πολλές απαντήσεις, και από αυτά που λέει ευθέως στην κάμερα, αλλά και από αυτά που αφηγείται με μεγάλη μαεστρία και με τον τρόπο του ο άλλος σπουδαίος παραμυθάς της Αμερικής, ο Μάρτιν Σκορσέζε. «Η ζωή δεν είναι για να βρεις τον εαυτό σου ή για να βρεις οτιδήποτε», ακούμε τον Ντίλαν να λέει κάποια στιγμή. «Η ζωή είναι για να δημιουργήσεις τον εαυτό σου». Το αρχειακό υλικό είναι πολύ πλούσιο, ρίχνει ματιές στην εξέλιξη του Ντίλαν ως καλλιτέχνη και την επίδρασή του σε ένα ευρύτερο πολιτιστικό τοπίο. Και είναι φυσικά και το πρώτο ντοκιμαντέρ, το «No Direction Home», όπου η Τζόαν Μπαέζ μιλάει με αγάπη αλλά και με μεγάλη ειλικρίνεια για τον «άλλο» Ντίλαν, αυτόν που με τη συμπεριφορά του και με τον χαρακτήρα του έχει πληγώσει ανθρώπους που τον βοήθησαν και τον αγάπησαν.
Ηθοποιός και σκηνοθέτης
Η παρουσία του Ντίλαν στη σκηνή εκτείνεται και πέραν των ντοκιμαντέρ. Ο πιο αξιοσημείωτος ρόλος του ως ηθοποιού είναι στο «Pat Garrett and Billy the Kid» (1973), του Σαμ Πέκινπα. Ο ρόλος του ήταν μικρός, αλλά χαρακτηριστικός και αξιομνημόνευτος. Ο αινιγματικός Alias (που σημαίνει ψευδώνυμο) είναι ένα περιφερόμενο ζιζάνιο, μέρος της αναθεωρητικής ματιάς του Πέκινπα πάνω στο είδος του γουέστερν. Στην ίδια ταινία, εμφανίζεται και ένας άλλος μεγάλος τραγουδοποιός, ο Κρις Κριστόφερσον, ο οποίος υποδύεται τον Μπίλι δε Κιντ, ενώ τον Πατ Γκάρετ που τον κυνηγά τον υποδύεται ο Τζέιμς Κόμπερν. Το σάουντρακ και ειδικά το τραγούδι «Knockin’ On Heaven’s Door» θα γίνουν κλασικά. Εχουμε ακόμη:
«Η ζωή δεν είναι για να βρεις τον εαυτό σου ή για να βρεις οτιδήποτε», τον ακούμε να λέει κάποια στιγμή στην κάμερα του Μάρτιν Σκορσέζε. «Η ζωή είναι για να δημιουργήσεις τον εαυτό σου».
• Renaldo and Clara (1978): Ο Ντίλαν θα συνεχίσει με πολύ πιο προσωπικά και πειραματικά project. Εδώ έχουμε μια τετράωρη ταινία που πολλοί ισχυρίζονται ότι την έκανε για τη γυναίκα του Σάρα. Ενας μαραθώνιος, τη σκηνοθεσία του οποίου υπογράφει ο Ντίλαν, ενώ το σενάριο ο ίδιος με τον Σαμ Σέπαρντ, που αναμειγνύει συναυλιακό υλικό από την περιοδεία Rolling Thunder Review, συνεντεύξεις της περιόδου και σκετσάκια ντιλανικού σουρεαλισμού. Ξεχωρίζουν όμως δύο σπουδαίες μουσικές στιγμές, οι γεμάτες ένταση και θεατρικότητα ζωντανές εκτελέσεις των τραγουδιών «Hurricane» και «Isis». Δίχασε τους κριτικούς, δεν προσείλκυσε το κοινό, όμως παραμένει χαρακτηριστικό δημιούργημα της «υπέροχης λιακάδας του καθαρού μυαλού» του Ντίλαν.
• Masked and Anonymous (2003): Μια ακραία υποτιμημένη ταινία μυθοπλασίας. Ο Ντίλαν είναι άμεσα εμπλεκόμενος και συνυπογράφει το σενάριο και τη σκηνοθεσία μαζί με τον Λάρι Τσαρλς. Βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου η Αμερική έχει μετατραπεί σε μια Δημοκρατία της μπανανίας και οι επαναστάτες βρίσκονται στους δρόμους. Ο Ντίλαν υποδύεται τον ροκ σταρ Τζακ Φέιτ, που βγαίνει από τη φυλακή για να εμφανιστεί σε ένα φιλανθρωπικό κοντσέρτο. Μουσική, πολιτική, αναμνήσεις του Ντίλαν από το τσίρκο, ατάκες και μια πλειάδα σπουδαίων ηθοποιών μπλέκονται μέσα στο σουρεαλιστικό πολιτικό και προσωπικό όραμα του Ντίλαν. Υπάρχουν στιγμές που ξέρεις ότι ζεις μέσα στο σουρεαλιστικό όνειρο του Ντίλαν, αφού οι ατάκες πέφτουν η μία πίσω από την άλλη: «Εδώ και καιρό, έπαψα να προσπαθώ να βρω το νόημα σε οτιδήποτε».
Εξι προσωπεία
Εντατική έρευνα έξι χρόνων έκανε ο σκηνοθέτης Τοντ Χέινς βρίσκοντας και ανακαλύπτοντας ό,τι μπορούσε να βρει, να δει και να ακούσει για και από τον Μπομπ Ντίλαν. Και μέχρι σήμερα είναι αυτός που μας έχει δώσει την πιο ενδιαφέρουσα και ευρηματική μυθοπλαστική απόπειρα. Ισως γιατί στο φιλμ «I’m Not There» (2007) ο Χέινς διάλεξε έξι ηθοποιούς, ανάμεσά τους την απίστευτη Κέιτ Μπλάνσετ, τον Κρίστιαν Μπέιλ και τον Χιθ Λέτζερ, για να υποδυθούν έξι διαφορετικά προσωπεία της προσωπικότητας του Ντίλαν. Και τα κατάφερε ώστε να εκφράσει όχι μόνον το πνεύμα αλλά και την ουσία των εκδοχών που κατά καιρούς έχει βγάλει προς τα έξω ο Ντίλαν. Και ταυτόχρονα, να παραμείνει ιστορικά ακριβής αφού ξέρεις ότι τίποτε απ’ όσα θα ακούσεις δεν είναι δημιούργημα της φαντασίας του. Ομως το εύρημα και το πόσο βαθιά έχει μπει στη σκέψη του Ντίλαν είναι μοναδικό. Και η Κέιτ Μπλάνσετ είναι μάλλον ο πιο πειστικός Ντίλαν που θα δούμε ποτέ στο σινεμά.
Ο Μπομπ Ντίλαν είναι τυχερός στο σινεμά γιατί αγαπήθηκε από τους μεγάλους δημιουργούς, που θέλησαν να βρουν μια χαραμάδα και να τρυπώσουν στο μυαλό του ανθρώπου που χαρακτήρισε όσο κανένας άλλος μια ολόκληρη γενιά και μια ολόκληρη εποχή. Με τα λόγια ενός μεγάλου κινηματογραφιστή, του Μάρτιν Σκορσέζε: «Η ιστορία του Ντίλαν είναι σαν ένα πρίσμα που αντανακλά το φως μιας ολόκληρης γενιάς. Η τέχνη του αψηφά την απλοϊκή εξήγηση, αυτός είναι ο λόγος που με γοητεύει διαρκώς. Ο ίδιος μας υπενθυμίζει το πόσο σημαντικό είναι να επανεφευρίσκει κανείς τον εαυτό του και να παραμένει πιστός στο όραμά του».
Τρόποι θέασης
Πώς θα δείτε τις ταινίες: «Don’ t Look Back»: DVD, αγορά ή ενοικίαση σε διάφορες πλατφόρμες. «Pat Garret and Billy The Kid»: Αγορά ή ενοικίαση από Apple TV+. «Renaldo and Clara»: Μόνο στο YouTube, μέτρια εικόνα και ήχος σε δύο ξεχωριστά μέρη. «Masked and Anonymous»: Στο YouTube με μέτριο ήχο και εικόνα, αγορά ή ενοικίαση σε διάφορες πλατφόρμες. «No Direction Home»: DVD (για τους συλλέκτες), αγορά ή ενοικίαση από Apple TV+. «The Other Side of the Mirror»: DVD, αγορά ή ενοικίαση από την Apple TV+. «Festival»: YouTube υπό τη μορφή ξεχωριστών κλιπ. «I’m Not There»: Αγορά η ενοικίαση από διάφορες πλατφόρμες. «Rolling Thunder Review»: Στριμάρει στο Netflix.
