«Το αλλόκοτο, το τερατώδες, η μάσκα, αλλά και η αλλαγή και απόκρυψη ταυτότητας, ζητήματα με τα οποία καταπιάστηκε ο Γκόγια την περίοδο 1797-1798 και αποτυπώθηκαν πάνω στα 80 χαρακτικά που παρουσιάζονται στο υπόγειο της Πινακοθήκης (η σειρά των έργων τυπώθηκε το 1803), τα βλέπουμε να ενυπάρχουν σήμερα και σε άλλες μορφές τέχνης όπως είναι ο κινηματογράφος», σημείωνε η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα κατά τη διάρκεια της χθεσινής δημοσιογραφικής ξενάγησης στην έκθεση «Francisco Goya – Los Caprichos», σε επιμέλεια της Κατερίνας Ταβαντζή. Και χωρίς να πάμε πολύ μακριά, από τη βραβευμένη στις Κάννες ταινία «The substance» της Κοραλί Φαρζά μέχρι την αναβίωση του θρυλικού «Νοσφεράτου», από τον Ρόμπερτ Εγκερς, φαίνεται ότι το σκοτεινό στοιχείο που απασχόλησε τον Φρανθίσκο Γκόγια προσελκύει ακόμη το σινεμά και το ευρύ κοινό.
Μιλώντας όμως για τα εικαστικά και έχοντας φτάσει στο Επίπεδο -2 της Πινακοθήκης, πίσω από την έκθεση «Δημοκρατία», στέκουν χωρισμένα σε μικρές ενότητες ογδόντα χαρακτικά του Ισπανού ζωγράφου, οξυγραφίες σε χαρτί και ακουαντίνα, που αγοράστηκαν το 1962 επί διεύθυνσης Μαρίνου Καλλιγά. Τα «Los Caprichos» (1803) αποτελούν μία από τις τέσσερις σειρές χαρακτικών του Γκόγια που έχει στη μόνιμη συλλογή της η Πινακοθήκη, με τη συγκεκριμένη σειρά να αποτελεί ορόσημο στην εξέλιξη του καλλιτέχνη. Ο Γκόγια «επαναστατεί» στα τέλη του 18ου αιώνα, σταματώντας να δημιουργεί παραγγελίες έργων για την ισπανική αυλή και αρχίζει να εστιάζει σε θέματα που θίγουν τις παθογένειες της εποχής του. Δεν διστάζει να στηλιτεύσει, μεταξύ άλλων, τις υποκριτικές ανθρώπινες σχέσεις, την πορνεία, τη μιζέρια και την έλλειψη μόρφωσης των καθημερινών ανθρώπων, που ζουν σε έναν κόσμο βυθισμένο στις δεισιδαιμονίες και στις μαγικές πρακτικές. Ανάμεσα στα «Καπρίτσια» το κοινό θα δει και ένα από τα διασημότερα χαρακτικά του Γκόγια το «Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα» (1803).
Αν και οι τέσσερις σειρές χαρακτικών παρουσιάστηκαν στο παρελθόν στην Πινακοθήκη (1971, εν μέρει το 1984, το 2008), αυτή τη φορά το κοινό θα δει τα έργα όχι σε μια χρονολογική παρουσίαση αλλά θεματική, συνοδευόμενη από τα προπαρασκευαστικά σχέδια του Γκόγια, που δείχνουν την εξέλιξη κάθε μεμονωμένου έργου μέσα από ένα ή περισσότερα σκίτσα. «Είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε την εξελικτική πορεία της σκέψης του. Από το πρώτο σχέδιο μέχρι το τελικό αποτέλεσμα, υπάρχουν βασικά σημεία που αλλάζουν, με τον καλλιτέχνη να αφαιρεί στοιχεία τα οποία ενδεχομένως να λογοκρίνονταν σφοδρά και να τον έφερναν αντιμέτωπο με την Ιερά Εξέταση», σχολιάζει η κ. Ταβαντζή. Χαρακτηριστικό είναι ένα παράδειγμα που προβάλλεται ψηφιακά με την εικόνα ενός μοναχού που στο αρχικό σχέδιο φέρει μια φαλλική μύτη, κάτι το οποίο στο τελικό σκίτσο απουσιάζει.
Μέσα από τα «Los Caprichos» και τον σχεδιασμό της έκθεσης, γεννήθηκε μία ακόμη έκθεση που απλώνεται στον ενδιάμεσο χώρο της Πινακοθήκης και έχει τίτλο «Η σαγήνη του αλλόκοτου», σε επιμέλεια της κ. Τσιάρα. Πρόκειται για σύγχρονα γλυπτικά, ζωγραφικά, αλλά και ψηφιακά έργα δέκα Ελλήνων καλλιτεχνών (Αντωνόπουλος, Γαΐτης, Δασκοπούλου, Ιγνατάκη, Καβαλλιεράτος, Κατσαδιώτης, Τάσος Μαντζαβίνος, Παναγιωτίδη, Παπαδημητρίου, Τσιτσόπουλος), τα οποία παντρεύουν τον σκοτεινό ψυχισμό, τις τερατώδεις μορφές και άλλα θέματα με τα οποία καταπιάνεται ο Γκόγια.
Παρουσιάζονται, παράλληλα, έργα δέκα Ελλήνων καλλιτεχνών που καταπιάνονται με το ανοίκειο, το αλλόκοτο και το υβριδικό στοιχείο.
Το ερμάριο
Ανεβαίνοντας από το υπόγειο, η κ. Τσιάρα μας οδηγεί μπροστά σε ένα ξύλινο έπιπλο, που με την πρώτη ματιά μοιάζει παράταιρο με τον περιβάλλοντα χώρο. «Από αυτό το ερμάριο ξεκίνησε η ιδέα για τη “Σαγήνη του αλλόκοτου”», μας λέει, εξηγώντας ότι πρόκειται για ένα έπιπλο το οποίο αντικρίζει κάθε μέρα, καθώς το βρήκε στο γραφείο της προκατόχου της, της Μαρίνας Λαμπράκη – Πλάκα, και αποτελεί κληροδότημα του ευεργέτη της Πινακοθήκης Οδυσσέα Φωκά. «Παρατηρώντας τις σκαλιστές μορφές που φέρει, διαπίστωσα τον έντονο γκροτέσκο χαρακτήρα του και με έκανε να σκεφτώ πως αυτό το στοιχείο, που ο Γκόγια αποτυπώνει με μεγάλη σαφήνεια, παρουσιάζεται σήμερα στη σύγχρονη τέχνη». Οπως διευκρινίζει η κ. Τσιάρα, οι καλλιτέχνες δεν είναι σαφές αν εμπνέονται από το έργο του μεγάλου Ισπανού καλλιτέχνη, αλλά παρουσιάζουν ομοιότητες. Τα έργα οικειοποιούνται το στοιχείο του ξένου και του «τρομακτικού», θολώνοντας τα όρια μεταξύ ομορφιάς και γκροτέσκου.
«Los Caprichos» – «Η σαγήνη του αλλόκοτου», Εθνική Πινακοθήκη, έως τις 30 Σεπτεμβρίου.
