ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως
εκδ. Παπαζήση, σελ. 390
Η μελέτη της ιστορίας της Επανάστασης του 1821 και των χρόνων που προηγήθηκαν λαμβάνει κάποιες φορές την τροχιά ενός βέλους που δεν μπορεί παρά να βρει τον στόχο του, δηλαδή την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Στη δημόσια σφαίρα μαίνονται διαμάχες για τον ρόλο που διαδραμάτισε ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Ε΄. Από τη μία πλευρά ο πατριάρχης θεωρείται ένθερμος υποστηρικτής της Επανάστασης, από την άλλη λογίζεται «προδότης» του έθνους. Μολονότι η επιστημονική έρευνα δεν ακολουθεί τέτοιου είδους –ασπρόμαυρες– κατατάξεις, δεν είναι πολλές οι εργασίες που εξετάζουν συστηματικά τις πολιτικές και θεωρητικές ζυμώσεις στην Κωνσταντινούπολη των προεπαναστατικών δεκαετιών.
Ο Δημήτρης Σταματόπουλος με το πρόσφατο έργο του «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Το πρόβλημα της Βαλκάνιας νεοτερικής εθνογένεσης», συγκρατεί τον αναγνώστη από τους ισχυρούς αναχρονικούς ανέμους, προσκαλώντας τον να επισκεφθεί τον σύνθετο κόσμο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως λίγο πριν από την ίδρυση του έθνους-κράτους. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ δεν προσεγγίζεται ούτε απλώς ως κρίκος της εκκλησιαστικής ιστορίας που έμελλε να συναντήσει μιαν εθνική προοπτική, ούτε απλώς ως ηγέτης του αντι-διαφωτιστικού κινήματος, αλλά ως ένα υποκείμενο που δρα εγγραφόμενο σε συγκεκριμένα δίκτυα, τα οποία συνδέονται με τις ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας και υπόκεινται στη σφαίρα της γαλλικής επιρροής εντός της οθωμανικής επικράτειας. Η ανάδειξη του ρόλου της διελκυστίνδας μεταξύ γαλλικής και ρωσικής επιρροής στο Φανάρι εξηγεί τις τρεις διαφορετικές πατριαρχίες του Γρηγορίου Ε΄ από το 1797 μέχρι και το 1821. Φωτίζει τις πολλαπλές πολιτικές και θεωρητικές συγκρούσεις που σοβούσαν στην Κωνσταντινούπολη κατά τα προεπαναστατικά χρόνια στο στρατόπεδο που ονομάζουμε «αντι-διαφωτιστικό». Επίσης, σε συνάφεια με τα δίκτυα της Κωνσταντινούπολης, αναδεικνύονται οι σφοδρές αντιπαραθέσεις εντός της Φιλικής Εταιρείας.
Η μελέτη φωτίζει τις πολλαπλές συγκρούσεις που σοβούσαν κατά τα προεπαναστατικά χρόνια στο στρατόπεδο που ονομάζουμε «αντι-διαφωτιστικό».
Η εργώδης αρχειακή και βιβλιογραφική έρευνα του συγγραφέα ανασυγκροτεί κριτικά τις αδρές γραμμές των αλληλοσυγκρουόμενων δικτύων εξουσίας του Πατριαρχείου και επανεπεξεργάζεται παραδοσιακά ερωτήματα, καθώς φέρνει στην επιφάνεια την ενδεχομενικότητα του ιστορικού χρόνου, δηλαδή τα διαφορετικά σενάρια για το μέλλον τα οποία παρουσιάζονταν ενώπιον των δρώντων υποκειμένων της εποχής. Υπενθυμίζει πως η κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και η επιτυχής έκβαση της Επανάστασης δεν παρήχθησαν τελεολογικώ τω τρόπω. Η έκκεντρη οπτική γωνία για την Επανάσταση, όχι της Δύσης του Διαφωτισμού ή του φιλελληνισμού, της Μολδοβλαχίας της Φιλικής Εταιρείας ή της Πελοποννήσου των οπλαρχηγών, αλλά εκείνη της Κωνσταντινούπολης, που επιλέγει ερευνητικά ο Σταματόπουλος, αλλά και η μικροϊστορική μεθοδολογική προσέγγιση των δικτύων εξουσίας που ακολουθεί, θέτουν χρήσιμα και κρίσιμα ερωτήματα για την ιστοριογραφία της περιόδου.
Η συνάφεια των δικτύων εξουσίας του Πατριαρχείου με τον διεθνή παράγοντα δεν αποτελεί μια απλή ένταξη του ζητήματος στις ευρωπαϊκές του διαστάσεις και δεν μπορεί να λογιστεί ως απλή εφαρμογή του ιστοριογραφικού σχήματος κέντρου-περιφέρειας. Ο διεθνής παράγοντας δεν αποτελεί σταθερά στον ιστορικό χάρτη, αλλά μεταβάλλεται με γοργούς ρυθμούς. Η Γαλλία, κατά τις πατριαρχίες του Γρηγορίου, περνάει από το καθεστώς του Διευθυντηρίου, στην Υπατεία, και από τους αυτοκρατορικούς χρόνους στην Παλινόρθωση. Σε αυτό το πλαίσιο, η σφοδρή αντιπαράθεση του «φιλογάλλου» Αδαμάντιου Κοραή με τον «φιλογάλλο» Γρηγόριο Ε΄ θα μπορούσε παραδειγματικά να αναδείξει τις αντιφάσεις που παρουσιάζει το κλασικό δίπολο Δύσης και Ανατολής, προόδου και συντήρησης.
Ειδικότερα, ως προς την ιστοριογραφία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, το έργο του Σταματόπουλου συμβάλλει, μέσω της διερεύνησης των δικτύων γνώσης και εξουσίας, στην πληρέστερη κατανόηση της συγκρότησης, αλλά και της διάλυσης του περίφημου Φιλολογικού Γυμνασίου Σμύρνης, καθώς και της διανοητικής τροχιάς που ακολούθησαν οι «φιλορώσοι» μαθητές του Κοραή, Κωνσταντίνος Οικονόμος και Κωνσταντίνος Κούμας. Επίσης, προβαίνει σε μια διαφορετική ανάγνωση των ριζοσπαστικότερων κειμένων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (Ελληνική Νομαρχία, Λίβελλος κατά των Αρχιερέων, Στοχασμοί του Κρίτωνος), ερμηνεύοντας τους λόγους για τους οποίους επιτίθενται σε μια συγκεκριμένη μερίδα του ανώτατου κλήρου και όχι σε κάποια άλλη. Εισάγοντας την παράμετρο των σχέσεων εξουσίας, υπονομεύει τη διχοτομία μεταξύ «διαφωτιστών» και «αντι-διαφωτιστών» ως απόλυτη ερμηνευτική κλείδα και καλεί τον αναγνώστη να σκεφτεί με νέους όρους το σχήμα της «μεταφοράς» των ιδεών.
*Ο κ. Κωνσταντίνος Ηροδότου είναι ιστορικός και διδάσκει στο ΠΜΣ του Τμήματος Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ.
