«Θα ήθελα οι πίνακές μου να μοιάζουν σαν να έχει περάσει ανάμεσά τους ένας άνθρωπος, αφήνοντας ένα ίχνος παρουσίας και μνήμης από γεγονότα του παρελθόντος, όπως το σαλιγκάρι αφήνει το στίγμα του», δήλωσε ο Φράνσις Μπέικον. Η καλλιτεχνική ιδιοφυΐα του Μπέικον και το θρυλικό έργο του συνεχίζουν να συγκλονίζουν και να αποτελούν ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης.
Γεννημένος στην Ιρλανδία το 1909, ο Βρετανός καλλιτέχνης μελέτησε σε βάθος τις ανθρώπινες καταστάσεις και τα συναισθήματα και δημιούργησε ένα ιδιαίτερο ζωγραφικό ιδίωμα, εκφράζοντας διαχρονικά ερωτήματα για τη ζωή, τον έρωτα και τον θάνατο. Οι συναισθηματικά φορτισμένες διαστρεβλωμένες μορφές του σηματοδότησαν μια νέα εποχή στον χώρο της τέχνης και κατάφεραν να εισαγάγουν ένα νέο ύφος στην τεχνική του πορτρέτου.
Η ιδιοφυΐα του Ιρλανδού καλλιτέχνη και το θρυλικό έργο του συνεχίζουν να συγκλονίζουν και να αποτελούν ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης.
Η μεγάλη έκθεση που φιλοξενείται αυτόν τον καιρό στη National Portrait Gallery του Λονδίνου ερευνά τη σχέση του επιφανούς καλλιτέχνη με την προσωπογραφία και τους τρόπους με τους οποίους αμφισβήτησε τους παραδοσιακούς ορισμούς του είδους. Χωρισμένη σε θεματικές ενότητες που δείχνουν την εξέλιξη του έργου του Μπέικον, αλλά και με χρονολογική σειρά, η έκθεση συγκεντρώνει περισσότερα από 50 ζωγραφικά έργα από τη δεκαετία του 1940 και ύστερα.
Επιρροές
Μια αυτοπροσωπογραφία από το 1987 όταν ήταν ήδη 78 χρόνων, αν και δείχνει νεότερος, μολονότι εύθραυστος, μας υποδέχεται στην είσοδο της έκθεσης, ενώ το διαπεραστικό βλέμμα του στο ασπρόμαυρο φιλμ του Πίτερ Γκιντάλ από το 1969, πλαισιώνει δύο φιγούρες που ουρλιάζουν, η ωμότητα των οποίων μας προκαλεί έντονα συναισθήματα. Ο Μπέικον βίωσε τον θάνατο, την καταστροφή και την κτηνωδία των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Η φιγούρα του Πάπα Ιννοκέντιου X που ουρλιάζει, ανίσχυρος και απομονωμένος μέσα σε ένα γεωμετρικό «κλουβί» είναι βασισμένη στον «Πάπα Ιννοκέντιο Ι» του Ντιέγκο Βελάσκεθ από το 1650, ενώ η αποτύπωση της κραυγής και τα σπασμένα γυαλιά του άνδρα στo γειτονικό έργο, κάνουν αναφορά στην ταινία «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Σεργκέι Αϊζενσταϊν. Μια σειρά πορτρέτων εκ του φυσικού από τη δεκαετία του ’50, συμπεριλαμβανομένων αυτών του φίλου και ομοτέχνου του Λούσιαν Φρόιντ και της Λίζας και του Ρόμπερτ Σέινσμπουρι, που υπήρξε από τους πρώτους σημαντικούς υποστηρικτές του, εμφανίζονται με ακτίνες Χ ή παγιδευμένοι σε κλουβιά, μαρτυρώντας τη σκληρή μεταπολεμική πραγματικότητα.
Αν και αυτοδίδακτος, ο Μπέικον μελετούσε αδιάκοπα την ιστορία της τέχνης και οι αναφορές του στους μεγάλους ζωγράφους είναι εμφανείς. Μια ενότητα είναι αφιερωμένη στις επιρροές του από τον Ρέμπραντ, τον Ουίλιαμ Μπλέικ, τον Βελάσκεθ και τον Βαν Γκογκ. Η περίφημη «Αυτοπροσωπογραφία του Ρέμπραντ με τον μπερέ» από το 1659 του οποίου το «αντι-εικονογραφικό» στυλ ζωγραφικής ο Μπέικον θαύμαζε, βρίσκεται ανάμεσα στα εκθέματα που αποτέλεσαν αφετηρία των δικών του προσωπογραφιών, όπως επίσης και η νεκρική μάσκα του Μπλέικ, που ο Μπέικον αγόρασε από το πωλητήριο της National Portrait Gallery, και παρουσιάζεται δίπλα στο πορτρέτο του Μπλέικ. Μια άλλη σειρά έργων σφύζουν από ενέργεια και ζωηρές πινελιές από τη χρωματική παλέτα του Βαν Γκογκ.
Η τολμηρή, δραματική χρήση του χρώματος και το ενεργητικό, εκφραστικό πινέλο του Βαν Γκογκ αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τον Μπέικον και άλλαξαν την προσέγγισή του στην προσωπογραφία. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Μπέικον δεν μελέτησε από κοντά τα έργα των μεγάλων ζωγράφων που τον ενέπνευσαν, μόνο από φωτογραφίες. Αυτή η απόσταση από την αρχική εικόνα του επέτρεψε να εργαστεί πιο ελεύθερα και από το τέλος της δεκαετίας του 1950 σταμάτησε να ζωγραφίζει πορτρέτα εκ του φυσικού. Προτιμούσε να ζωγραφίζει με οδηγό τις φωτογραφίες ή από μνήμης, και όχι με το ίδιο το υποκείμενο του πορτρέτου να ποζάρει μπροστά του έτσι ώστε να το προστατέψει, «να μη με δει να προκαλώ το τραύμα στο πρόσωπό του», όπως ανακαλύπτουμε στο ντοκιμαντέρ της συνέντευξής του με τον κριτικό τέχνης Ντέιβιντ Σιλβέστερ.
Υπαρξιακό ταξίδι
Ρευστές, σκοτεινές φιγούρες, παραμορφωμένα πρόσωπα, στρεβλωμένα σώματα μας στοιχειώνουν και μας οδηγούν σε ένα υπαρξιακό ταξίδι του ασυνειδήτου, μια απαράμιλλη αποτύπωση της ανθρώπινης κατάστασης. Μια ενότητα έργων είναι αφιερωμένη στους εραστές του, Πίτερ Λέισι και Τζορτζ Ντάιερ, με τους οποίους είχε ως επί το πλείστον βίαιη και θυελλώδη σχέση. Ο Μπέικον ήταν ανοικτά ομοφυλόφιλος σε μια εποχή που κάτι τέτοιο ήταν παράνομο. O Λέισι που γνώρισε το 1952, πρώην πιλότος της RAF και ο μεγαλύτερος έρωτας στη ζωή του Μπέικον, αυτοκτόνησε από υπερβολική δόση ποτού στην Ταγγέρη του Μαρόκου το 1962, λίγες μέρες μετά τα εγκαίνια της αναδρομικής έκθεσης του Μπέικον στην Tate. Σε ένα έργο από το 1959 όπου ο καλλιτέχνης ζωγράφισε από μνήμης τον Λέισι να κοιμάται γυμνός σε έναν καναπέ στην Ταγγέρη, διακρίνουμε μια έντονη τρυφερότητα, ενώ σε ένα πορτρέτο μετά τον θάνατό του, ο Λέισι απεικονίζεται ως ένας σωρός ωμής σάρκας και οργάνων. Το 1963 ο Μπέικον γνώρισε τον Ντάιερ, έναν μικροεγκληματία, που υπήρξε σύντροφος και πηγή έμπνευσης για τον καλλιτέχνη για μια δεκαετία. Ενα τρίπτυχο που απεικονίζει την αυτοκτονία και τις τελευταίες επώδυνες, προσωπικές στιγμές του Ντάιερ στο ξενοδοχείο που έμενε με τον Μπέικον στο Παρίσι, μας συγκλονίζει. Ο καλλιτέχνης εκφράζει την οδύνη και την ενοχή του για τον χαμό του συντρόφου του, ο οποίος φαίνεται αδύναμος και ευάλωτος, να κάθεται πάνω σε μια λεκάνη τουαλέτας και να ξερνάει γυμνός στον νιπτήρα. Ο Ντάιερ αυτοκτόνησε μόλις δυο μέρες πριν από τα εγκαίνια της αναδρομικής έκθεσης του Μπέικον στο Grand Palais.
«Ολοι γύρω μου πεθαίνουν σαν τις μύγες. Δεν έχω παρά να ζωγραφίσω τον εαυτό μου», ομολογεί ο Μπέικον. Αποκρουστικές αλλά ταυτόχρονα και ελκυστικές, οι αυτοπροσωπογραφίες του εκφράζουν πόνο, απελπισία, φόβο, θλίψη, οργή, απόγνωση και μια ατελείωτη εσωτερική μάχη. Παρά την απέχθειά του για το πρόσωπό του –μια σειρά φωτογραφικών πορτρέτων του από άλλους καλλιτέχνες αποκαλύπτουν ότι ο Μπέικον ήταν αρκετά όμορφος, ειδικά στα νιάτα του– ζωγράφισε πάνω από 50 αυτοπροσωπογραφίες που αναδεικνύουν την εξέλιξη της τεχνικής του και τις καινοτομίες που επέφερε στην ανθρώπινη μορφή. Αξιοσημείωτη είναι η αυτοπροσωπογραφία στην οποία συγχωνεύει το κεφάλι του με το σώμα του φίλου του, Λούσιαν Φρόιντ, που υποδηλώνει τόσο θαυμασμό όσο και οικειότητα.
Πρόσωπα
Ο Μπέικον προτιμούσε να ζωγραφίζει πορτρέτα ανθρώπων που ήξερε καλά, που γνώριζε το περίγραμμά τους και τον τρόπο που συμπεριφέρονταν. Ξεχωρίζουν τα πορτρέτα που έκανε για γυναίκες φίλες του, όπως της Ιζαμπελ Ρόσθορν, Μιούριελ Μπέλτσερ και της Ενριέτα Μόρες που διέπονται από μια ιδιαίτερη τρυφερότητα και ευαισθησία. Το πορτρέτο της Μόρες μας θυμίζει τον πίνακα «Η τουαλέτα της Αφροδίτης» του Ντιέγκο Βελάσκεθ, η Ρόσθορν απεικονίζεται με τους ώμους της τυλιγμένους σε ένα παλτό σαν σάλι που δίνει μια διαχρονική ποιότητα, και η Μπέλτσερ, η ιδιοκτήτρια της θρυλικής ιδιωτικής λέσχης μελών, «The Colony Room» στο Σόχο, όπου σύχναζαν καλλιτέχνες, συγγραφείς και ελεύθεροι στοχαστές, αποπνέει βασιλική αξιοπρέπεια.
«Ολοι γύρω μου πεθαίνουν σαν τις μύγες. Δεν έχω παρά να ζωγραφίσω τον εαυτό μου», ομολογεί ο κορυφαίος δημιουργός.
Τα πορτρέτα του, γεμάτα συναισθήματα, μαρτυρούν μια ωμή και ειλικρινή κατανόηση της αληθινής φύσης της ανθρωπότητας και σηματοδοτούν την πορεία της ανθρώπινης ύπαρξης στην κατανόηση του εαυτού της. Η τέχνη του είναι μια μορφή τελετουργίας που μας φέρνει στην εξοικείωση με την ανθρώπινη φύση, οδεύοντας το ταξίδι της ψυχής σε απύθμενα βάθη.
Human Presence: Φράνσις Μπέικον
National Portrait Gallery, Λονδίνο.
Διάρκεια έως τις 19 Ιανουαρίου 2025.
*Η Τίνα Σωτηριάδη είναι επιμελήτρια εκθέσεων και κριτικός τέχνης που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο.
