ED CONWAY
Υλικός κόσμος. Oι 6 πρώτες ύλες που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο πολιτισμό
μτφρ.: Κωστής Πανσέληνος
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 493
Στον κόσμο μας τείνουμε να μπερδεύουμε τις αξίες με τις τιμές. Πιστεύουμε ότι το χρυσάφι είναι πολυτιμότερο από το αλάτι, γιατί είναι πιο ακριβό, ενώ ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Χωρίς το αλάτι θα ήταν αδύνατη η ζωή στον πλανήτη. Την ίδια στιγμή, δίνουμε σημασία σε εντελώς ευτελή πράγματα, αδιαφορώντας πλήρως για τα θεμελιωδώς ουσιώδη. Αυτό πιθανώς συμβαίνει εξαιτίας της εγγενούς μας τάσης να εστιάζουμε σ’ αυτά που μπαίνουν στο οπτικό μας πεδίο και μας θαμπώνουν αμέσως με τη λάμψη τους. Περιφρονούμε τα συστατικά που απαρτίζουν την υλική μας πραγματικότητα, γιατί είναι κρυμμένα σαν καλά μυστικά μέσα στο περίπλοκο μείγμα των διαδικασιών της παραγωγής.
Η τεχνολογία μάς έχει δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι ζούμε μόνο σ’ έναν αιθέριο κόσμο, χωρίς απτές λαβές για να πιαστούμε. Για να φτάσουν όμως αυτές οι λέξεις στα μάτια σας, έχει κινητοποιηθεί ένας τεράστιος μηχανισμός, στον πυρήνα του οποίου βρίσκονται πολυτιμότατες πρώτες ύλες. Καλύπτοντας δημοσιογραφικά πολλές κρίσιμες βιομηχανίες πρώτων υλών, ο Εντ Κόνγουεϊ ήταν αδύνατο να αγνοήσει το κάλεσμά του. Η ζωή μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ύλη, και της αξίζει να γραφτεί ένα –τουλάχιστον– βιβλίο αποκλειστικά γι’ αυτήν. Το βιβλίο ονομάζεται «Υλικός κόσμος, οι 6 πρώτες ύλες που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο πολιτισμό», και αποκαλύπτει τους αφανείς ήρωες της σύγχρονης εποχής, τα υλικά που οικοδομούν το παρόν μας, και θεμελιώνουν με διάφορους τρόπους το μέλλον μας.
Αμμος, αλάτι, σίδηρος, χαλκός, πετρέλαιο, λίθιο: η επιλογή των έξι υλικών προέκυψε από τη διατύπωση ενός απλού ερωτήματος. «Ποια είναι τα φυσικά συστατικά δίχως τα οποία ο πολιτισμός μας θα καταστρεφόταν, κι από πού προέρχονται;», αναρωτιέται ο συγγραφέας. Αν αύριο εξαφανιζόταν ο χρυσός, ο κόσμος μας δεν θα σταματούσε να υπάρχει, ούτε θα κατέρρεε ο πολιτισμός. Αν όμως σταματούσαμε ξαφνικά να έχουμε ατσάλι, ή φυσικό αέριο, τα πράγματα θα δυσκόλευαν πάρα πολύ για τη διατήρηση του επιπέδου της ζωής μας. Ενα εμπόδιο για την κατανόηση της περιπλοκότητας της ύλης είναι οι διαδικασίες που ακολουθούνται προκειμένου να πάρουμε στα χέρια μας τα προϊόντα που καταναλώνουμε. Ο Κόνγουεϊ επιχειρεί να αφηγηθεί την πορεία που ακολουθούν τα υλικά από τη στιγμή που εξορύσσονται έως τη στιγμή που αποτελούν μέρος των αγαθών.
Η «πηγή» των τσιπ
Το ταξίδι του Κόνγουεϊ στην επικράτεια της ύλης ξεκινάει απ’ την άμμο, «το μεγάλο αίνιγμα του Υλικού Κόσμου». Το κύριο συστατικό της άμμου, το πυρίτιο, είναι, μετά το οξυγόνο, «μακράν το πιο διαδεδομένο στοιχείο στον φλοιό της γης». «Χωρίς την άμμο, δεν θα υπήρχαν ούτε χτισμένες πόλεις ούτε οικονομική ανάπτυξη», γράφει ο δημοσιογράφος. Επειτα, στο πλαίσιο της ανάδειξης της σκοτεινής πλευράς των υλικών, ο Κόνγουεϊ μας πληροφορεί ότι σε κάποιες γωνιές του κόσμου υπάρχουν «μαφίες της άμμου», οι οποίες «πολεμούν και σκοτώνονται αναμεταξύ τους για να ελέγξουν κόκκους πυριτίου». Στη συνέχεια, επισκέπτεται ανυπόληπτα μέρη και καταδύεται σε σκοτεινά ορυχεία, για να αφηγηθεί ιστορίες τρόμου κι ελπίδας. Μας λέει ότι το Ιντερνετ είναι φτιαγμένο από γυαλί. «Κάτω από τα πόδια μας, μακριά από το βλέμμα μας, στον πυθμένα των ωκεανών και γύρω από τον πλανήτη μας, υπάρχει ένα δίκτυο από γυαλί με πάχος που δεν ξεπερνάει μια τρίχα, το οποίο επιτρέπει στον κόσμο μας να συνεχίζει την περιστροφή του», γράφει χαρακτηριστικά.
Αμμος, αλάτι, σίδηρος, χαλκός, πετρέλαιο, λίθιο: τα φυσικά συστατικά δίχως τα οποία ο πολιτισμός μας θα καταστρεφόταν και στα οποία επικεντρώνεται το βιβλίο.
Αλλά και τα μικροτσίπ, δεν είναι τίποτε περισσότερο από άμμος. Η κορεατική εταιρεία TSMC, «η εταιρεία που ενσαρκώνει καλύτερα από κάθε άλλη τον Υλικό Κόσμο», παράγει μικροτσίπ γεμάτα στρώματα άμμου. «Αμμος, πάνω σε άμμο, πάνω σε άμμο». Ο ψηφιακός πολιτισμός μας είναι κυριολεκτικά χτισμένος πάνω στην άμμο. Το ίδιο και οι πόλεις μας. «Το μπετόν ξεπερνάει κατά πολύ το βάρος όλων των ζωντανών οργανισμών στη γη (…) κάθε χρόνο, παράγουμε αρκετό μπετόν ώστε να καλύψουμε ολόκληρη την έκταση της Αγγλίας (…) Στο διάστημα που σας πήρε να διαβάσετε αυτή τη σελίδα, στην Κίνα χύθηκαν πάνω από 120.000 καροτσάκια μπετόν». Αλλά δυστυχώς το μπετόν βασίζεται σε μια βιομηχανία που έχει τις υψηλότερες εκπομπές άνθρακα στον πλανήτη. Το 7% ή το 8% των ρύπων διοξειδίου του άνθρακα οφείλεται στην παραγωγή τσιμέντου.
Το ταξίδι συνεχίζεται με το αλάτι. Οσο εξαρτιόμαστε απ’ τους κόκκους της άμμου, άλλο τόσο εξαρτιόμαστε απ’ τους κόκκους του αλατιού και άμμου, τονίζει ο δημοσιογράφος. «Δίχως το αλάτι, δεν θα είχαμε χλωρίνη, και χωρίς χλωρίνη δεν θα είχαμε καθαρό πόσιμο νερό, για να μην αναφερθούμε σε μια ολόκληρη γκάμα φαρμάκων που σώζουν ζωές. Δίχως το αλάτι, δεν θα είχαμε ούτε μικροτσίπ ούτε ηλιακά πάνελ, διότι δεν μπορούμε να μετατρέψουμε το μεταλλικό πυρίτιο σε υπερκαθαρό πολυπυρίτιο δίχως το υδροχλώριο που παράγουμε με την ηλεκτρόλυση από το αλάτι. Δίχως το αλάτι, δεν θα είχαμε γυαλί». Και μια πληροφορία έκπληξη: «Το πιθανότερο είναι πως ήδη γνωρίζετε το αλάτι της Χεβρά: σήμερα είναι γνωστό ως το αλάτι των Ιμαλαΐων, παρόλο που στην πραγματικότητα το ορυχείο απέχει καμιά τρακοσαριά χιλιόμετρα από τους πρόποδές τους και η ονομασία αποτελεί απλώς ένα φτηνό κόλπο του μάρκετινγκ, σαν να εμφιαλώνουμε νερό από τον Τάμεση του Λονδίνου και να το διαφημίζουμε ως νερό από τις πηγές του Γιόρκσαϊρ».
Ο Κόνγουεϊ στρέφει το ενδιαφέρον του στον σίδηρο και το ατσάλι. «Ο σίδηρος είναι το θεμέλιο του κόσμου μας όπως τον γνωρίζουμε», γράφει ο Κόνγουεϊ. Ωστόσο η χαλυβουργία ευθύνεται για ένα ακόμα 7%-8% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. «Καμία άλλη πηγή αερίων του θερμοκηπίου δεν είναι συγκεντρωμένη σε τόσο μικρό αριθμό εργοστασίων», αναφέρει. Ο Υλικός Κόσμος είναι συνυφασμένος με τις πρώτες ύλες, την επεξεργασία τους, τις μορφές ενέργειας που κάνουν δυνατές όλες αυτές τις διαδικασίες. Εκτός των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, έχει και μεγάλες γεωπολιτικές περιπλοκές. Οι πρώτες ύλες γίνονται διαρκώς αντικείμενο ενός παγκόσμιου αγώνα κυριαρχίας. Η Κίνα έχει μπει πολύ δυναμικά σ’ αυτόν τον αγώνα. Την τελευταία δεκαετία μόνο, έχει παραγάγει περισσότερο ατσάλι απ’ όσο οι ΗΠΑ καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Σήμερα, η Κίνα παράγει περισσότερο ατσάλι μέσα σε δύο χρόνια απ’ όσο έχει ποτέ παραγάγει η Βρετανία από τις αρχές της Βιομηχανικής Επανάστασης.
Αόρατο υπόβαθρο
Για τον ερευνητή δημοσιογράφο, το κλειδί του μέλλοντος, «το νέο πετρέλαιο», είναι ο χαλκός, αυτό το απίστευτο μέταλλο με τις μαγικές ιδιότητες. Ο χαλκός αποτελεί το αόρατο υπόβαθρο που στηρίζει τον σύγχρονο κόσμο μας είναι το νευρικό σύστημα του πολιτισμού μας, καθώς μ’ αυτό παράγουμε ηλεκτρισμό. Το μυστικό του όπλο είναι η αφθονία του. «Από το 2020 έως το 2050, το μερίδιο της ενέργειάς μας που θα προέρχεται από τον ηλεκτρισμό προβλέπεται ότι θα αυξηθεί από 20% έως 50%. Κι έτσι, ο χαλκός θα μετατραπεί στην πρώτη ύλη των πάντων». Αναπόφευκτα, η έρευνα οδηγείται στο πετρέλαιο, κι από εκεί στο πλαστικό. «Σήμερα, το πολυαιθυλένιο είναι το πλαστικό που χρησιμοποιούμε μακράν περισσότερο στον κόσμο. Στην Ευρώπη, παράγουμε αρκετό κάθε έξι δευτερόλεπτα ώστε να τυλίξουμε ολόκληρο τον Πύργο του Αϊφελ. Κάθε έξι δευτερόλεπτα! Παράγουμε περίπου 100 εκατ. τόνους τον χρόνο – παραπάνω από το συνολικό βάρος του χαλκού και του αλουμινίου».
Σε όλη την έκταση της μελέτης του ο Κόνγουεϊ επαναφέρει μία απ’ τις μεγαλύτερες προκλήσεις των καιρών μας: την κλιματική κρίση. Για εκείνον, ο ηλεκτρισμός είναι η μεγαλύτερη ελπίδα μας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Θα χρειαστεί, όπως γράφει, να αντικαταστήσουμε κάθε χρήση των ορυκτών καυσίμων με εναλλακτικές πηγές όπως ο υδροηλεκτρισμός, η ηλιακή, η αιολική και η πυρηνική ενέργεια. Για τον εξηλεκτρισμό των κοινωνιών μας θα χρειαστούμε χαλκό, ατσάλι και μπετόν, καθώς κι ένα μέσο για να αποθηκεύουμε την ενέργεια, δηλαδή μπαταρίες. Το βασικό συστατικό των αποθηκευτικών μέσων του ηλεκτρισμού, των μπαταριών εν προκειμένω, είναι το λίθιο, ο «λευκός χρυσός», ένα ακόμα μέταλλο με μαγικές ιδιότητες. Η πρωτοκαθεδρία στο πεδίο των μπαταριών γίνεται αντικείμενο ενός ακόμα γεωπολιτικού πολέμου που αρχίζει και φουντώνει. Το μόνο βέβαιο, όπως διατείνεται ο συγγραφέας, είναι ότι «ο 21ος αιώνας θα φέρει στο προσκήνιο μια νέα γενιά πρωταγωνιστών και χωρών, από τις κρίσιμες πρώτες ύλες των οποίων θα εξαρτάται πάλι ολόκληρος ο κόσμος».
Ο Κόνγουεϊ επαναφέρει διαρκώς μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις των καιρών μας: την κλιματική κρίση. Για εκείνον, ο ηλεκτρισμός είναι η μεγαλύτερη ελπίδα μας για την αντιμετώπισή της.
Η μαγική ημερομηνία, σημειώνει ο Κόνγουεϊ, είναι το 2050. Εως τότε θα πρέπει να έχουμε μειώσει ριζικά τις εκπομπές των επιζήμιων αερίων στην ατμόσφαιρα. Ωστόσο, ο στόχος των μηδενικών ρύπων, η συγκράτηση της ανόδου της θερμοκρασίας στον 1,5 ή το πολύ στους 2 βαθμούς Κελσίου, είναι ένα σχέδιο «ασύλληπτα φιλόδοξο». Καμία ενεργειακή μετάβαση τέτοιου είδους δεν έχει επιτευχθεί ποτέ τόσο γρήγορα. «Τα μαθηματικά δεν βγαίνουν», τονίζει ο συγγραφέας. Βέβαια, δεν έχουμε άλλη επιλογή. Για μια ακόμη φορά θα πρέπει να βασιστούμε στον Υλικό Κόσμο για να ξεπεράσουμε τα εμπόδια, και να διεκδικήσουμε ευημερία για όλους. Η διαφορά είναι ότι τώρα η ευθύνη βαρύνει αποκλειστικά εμάς. Τρεις είναι οι κίνδυνοι για τον Κόνγουεϊ: η απελπισία, οι πολιτικοί και η αδιαφορία του κοινού, και η γεωπολιτική. Σε κάθε περίπτωση, οι αποφάσεις που παίρνουμε σήμερα σε σχέση με τα υλικά πάνω στα οποία θα βασιστούμε θα έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Τους καρπούς των θυσιών και των επενδύσεων που κάνουμε στο παρόν θα τους δρέψουν τα παιδιά των παιδιών που γεννιούνται σήμερα. Η επανασύνδεσή μας με τον αθέατο Υλικό Κόσμο είναι επιτακτική. Εκεί βρίσκεται ο πλούτος, και οι λύσεις που εναγωνίως αναζητούμε.
