ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Το ελληνικό-διεθνές 1947. Ιστορίες πέρα από το σύνορο
εκδ. Του Εικοστού Πρώτου, σελ. 296
Ο ελεύθερος άνθρωπος «δρα παντού, είνε υπεύθυνος για όλα, και παντού παίζεται η τύχη του, στο Παρίσι, στο Πότσδαμ, στο Βλαδιβοστόκ», έγραφε, το 1949, ο Αγγελος Τερζάκης συμπυκνώνοντας την αίσθηση της οικουμενικότητας των αξιών και των κινδύνων, η οποία ήταν κυρίαρχη στον πρώιμο Ψυχρό Πόλεμο. Αυτή η ιδέα είναι ο συνεκτικός άξονας που διατρέχει το βιβλίο της καθηγήτριας Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Δέσποινας Παπαδημητρίου, «Το Ελληνικό-Διεθνές 1947» (εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2024). Η Παπαδημητρίου συνεχίζει εδώ προηγούμενες ερευνητικές της συμβολές, που αφορούν την ιστορία της ιδεολογικής σκέψης στην Ελλάδα, καθώς και τη συγκρότηση της ταυτότητας της Δύσης στον Ψυχρό Πόλεμο.
Στο τελευταίο της βιβλίο, το οποίο εντάσσεται στο παράδειγμα της διεθνικής ιστορίας, ο Ψυχρός Πόλεμος εξετάζεται από τη σκοπιά των ερμηνειών, των πεποιθήσεων και των συναισθημάτων που γέννησε. Ετσι ιδωμένη, η ιστορία του Ψυχρού Πολέμου, όπως τη συλλαμβάνει η Παπαδημητρίου, είναι μια ιστορία για τις «κοινές ευαισθησίες και συνενοχές», που αυτός προκάλεσε, διαπερνώντας εθνικές ταυτότητες και εθνικά σύνορα. Αξιοποιώντας ένα μεγάλο εύρος τεκμηρίων, το οποίο περιλαμβάνει από την αρθρογραφία του αθηναϊκού και επαρχιακού Τύπου, καθώς και ευρωπαϊκών περιοδικών εκδόσεων, μέχρι διπλωματικά έγγραφα και πολιτικό λόγο, η συγγραφέας αναδεικνύει το έτος 1947 σε τομή για τη διαμόρφωση της κυρίαρχης ιδεολογίας στην Ελλάδα και τη Δύση κατά τον Ψυχρό Πόλεμο. Η επιλογή αυτή δεν εστιάζει σε συμβατικά ορόσημα της πολιτικής και διπλωματικής ιστορίας, όπως το Δόγμα Τρούμαν και η παρέμβαση του Τζορτζ Μάρσαλ για την ευρωπαϊκή ανασυγκρότηση.
Στην ανάλυση της Παπαδημητρίου, το 1947 είναι η χρονική στιγμή κατά την οποία η ελληνική κοινή γνώμη προσλαμβάνει την εθνική εμπειρία ως αναπόσπαστο κομμάτι της διεθνούς συνθήκης, και αντίστροφα, το διεθνές ακροατήριο προσλαμβάνει την ελληνική εμπειρία ως διεθνή υπόθεση. Καταλυτικό γεγονός σε αυτή τη διπλή διαδικασία υπήρξε ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, στο πλαίσιο του οποίου τα σύνορα της Ελλάδας επανανοηματοδοτούνται ως σύνορα του δυτικού κόσμου. Συναφής με αυτό το ορόσημο ήταν ο σχηματισμός κυβέρνησης συνεργασίας από δύο ιστορικούς αντιπάλους, το Λαϊκό Κόμμα και το Κόμμα των Φιλελευθέρων που κλήθηκαν να χειριστούν από κοινού την υπόθεση του Εμφυλίου. Η κυβερνητική τους σύμπραξη εξέφραζε, όπως επισημαίνει η συγγραφέας, την υπέρβαση των διαιρέσεων του Εθνικού Διχασμού και τη διαμόρφωση μιας νέας συναίνεσης.
Με αυτήν την αφετηρία, η Παπαδημητρίου σκιαγραφεί, αφενός, τη συγκρότηση της ιδεολογίας της εθνικοφροσύνης στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της οποίας τα υποκείμενα αναγνωρίζονται συγχρόνως ως πατριώτες και ως πολίτες της Δύσης, και αφετέρου τη διαμόρφωση της ιδεολογίας του Ελευθέρου Κόσμου. Η τελευταία κατανοεί την ταυτότητά της και με πολιτισμικούς όρους σε αντιδιαστολή προς τον «δεσποτισμό» της Ανατολής. Υπό αυτό το πρίσμα, η εικόνα της Ελλάδας ως λίκνου της δημοκρατίας κατέλαβε κεντρική θέση στη δυτική ταυτότητα με ιδεολογική αιχμή την έννοια της ελευθερίας. Η συγγραφέας, αξιοποιώντας το πολυσχιδές αρχειακό υλικό της, αναδεικνύει τα διάφορα επίπεδα και τους κόμβους αυτής της συνομιλίας, μέσω της οποίας το εθνικό και το διεθνές καθρεφτίζονται το ένα στο άλλο προσδίδοντας νόημα στις ποικίλες εμπειρίες του Ψυχρού Πολέμου. Μέρος αυτής της συνομιλίας υπήρξε επίσης ο τρόπος με τον οποίο ορόσημα της εθνικής ιστορίας εντάσσονται σε μια νέα ιστορική αφήγηση, όπου οι αγώνες του ελληνικού έθνους συνιστούν, τελικά, μάχες υπέρ του δυτικού πολιτισμού.
Φιλοαμερικανισμός
Ξεχωριστή πτυχή της ανάλυσης της Παπαδημητρίου αποτελεί η διαμόρφωση του φιλατλαντισμού και του φιλοαμερικανισμού στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, σε συνάφεια με την ιδεολογία της εθνικοφροσύνης, αλλά και η ανάδυση της ευρωπαϊκής ιδέας, σε συνομιλία, και όχι σε ρήξη, με τα παραπάνω ρεύματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο τρόπος με τον οποίο η συγγραφέας ανιχνεύει την επίδραση της θεωρίας του ολοκληρωτισμού στις μαζικές ιδεολογικές πεποιθήσεις και στον πολιτικό λόγο, ιδίως κατά τις πρώτες δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου, φωτίζοντας τις διαδρομές μέσα από τις οποίες η συγκεκριμένη θεωρία απέκτησε ερμηνευτική ισχύ.
Η Παπαδημητρίου, αξιοποιώντας το πολυσχιδές αρχειακό της υλικό, αναδεικνύει τους κόμβους της συνομιλίας, μέσω της οποίας το εθνικό και το διεθνές καθρεφτίζονται το ένα στο άλλο.
Στις αρετές του βιβλίου συγκαταλέγεται, τέλος, το γεγονός ότι η Παπαδημητρίου δεν στέκεται αξιολογικά έναντι των εκφάνσεων της ιδεολογίας, που μελετά, ούτε τις εξετάζει ως έκφραση πολιτικής σκοπιμότητας ή προπαγάνδας. Υπηρετεί με συνέπεια τη θέση ότι οι ιδέες και τα υλικά που τις συγκροτούν αποτελούν γνήσια και εξαιρετικά σημαντικά τεκμήρια της διαδικασίας, μέσω της οποίας τα ιστορικά υποκείμενα προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τη σύγχρονή τους πραγματικότητα και να βρουν τη θέση τους σε αυτήν.
*Η κ. Τζένη Λιαλιούτη είναι επίκουρη καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Ιστορίας, τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ.
