Δεν έχω καμία προσωπική ανάμειξη στο κλεπτοκρατικό κράτος-μαφία του Πούτιν που πτωχοποιεί τον λαό του για να τον καθυποτάξει και πνίγει στο αίμα την Ουκρανία. Δεν έχω καμία σχέση με τα εγκλήματα πολέμου που διαπράττει στη Γάζα το Ισραήλ. Δεν συμμετείχα στις κτηνώδεις τρομοκρατικές επιθέσεις της Χαμάς. Δεν ανήκα ποτέ στο καθεστώς του άθλιου τυράννου Ασαντ της Συρίας. Ούτε στις οργανώσεις των αιμοσταγών τρομοκρατών που τον αντικαθιστούν. Ούτε συμμετείχα στην επιτροπή κρίσεων ενός εκπαιδευτικού θεσμού που απέρριψε εκδικητικά την αίτηση μιας άξιας υποψήφιας. Τα άκουσα όμως όλα αυτά. Δεν μπορώ να κάνω σαν να μη συμβαίνει τίποτα.
Βέβαια, όπως θα έλεγε, με τα λόγια του Σαίξπηρ, σε κάθε στροφή του επικήδειου λόγου που εκφώνησε στους Ρωμαίους ο Μάρκος Αντώνιος για τον δολοφονημένο Ιούλιο Καίσαρα… «Και όμως ο Βρούτος είναι ένας έντιμος άνθρωπος». Κατ’ επέκταση μπορούμε να πούμε ότι και οι Τούρκοι, οι Eλληνες, οι Γερμανοί, οι Ρώσοι, οι Εβραίοι, οι Παλαιστίνιοι, οι Σύροι είναι ο καθένας ένας έντιμος λαός. Δεν φταίει ο λαός! Το κράτος φταίει! Και εμείς δεν πρέπει να ανακατευτούμε. Δεν είναι δικός μας πόλεμος. Δεν θα αλλάξουμε εμείς τον κόσμο. Αφού δεν μπορούμε να κάνουμε τη διαφορά, ας μην κάνουμε τίποτα.
Και όμως, είναι δικός μας πόλεμος. Είναι δική μας ευθύνη όλα αυτά. Η σιωπή είναι το πραγματικό έγκλημα. Από το πιο μικρό, καθημερινό έγκλημα στη γειτονιά μας μέχρι το πιο μεγάλο στον κόσμο όλο. Δεν είμαστε παντοδύναμοι, δεν θέλουμε να αλλάξουμε τον κόσμο, να αλλάξουμε τον εαυτό μας θέλουμε, να σκεφθούμε, να αποκτήσουμε μια καθαρή αίσθηση της πραγματικότητας και της θέσης μας στον κόσμο.
Oταν παρακολουθούμε τη μυθοπλασία του «Fauda» (Χάος) στο Neftlix νομίζουμε ότι παρακολουθούμε ειδήσεις από τον πόλεμο στο Ισραήλ. Και όταν παρακολουθούμε ειδήσεις από τον πραγματικό πόλεμο εκεί νομίζουμε ότι παρακολουθούμε μυθοπλασία. Μας κοροϊδεύουν; Εκτοξεύουν πυραύλους από το Ιράν και χτυπούν το Ισραήλ, εξαπολύουν πυραύλους από το Ισραήλ και χτυπούν το Ιράν. Και τίποτα δεν γίνεται. Εκτός βέβαια από τους αμάχους που σκοτώνονται. Πρωταγωνιστής του «Fauda» τραυματίστηκε πραγματικά στον πραγματικό πόλεμο. Τα κράτη μένουν στη θέση τους και οι αγορές στα χρηματιστήρια μετρούν κέρδη και χασούρες. Η εξωτερική πραγματικότητα, το πραγματικό αίμα, δίνει υπόσταση στη φαντασία που κινεί τις αγορές.
Στην «Ορέστεια» του Αισχύλου που ανέβηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου το καλοκαίρι του 2024, στο τέλος της παράστασης ο σκηνοθέτης Θόδωρος Τερζόπουλος πρόσθεσε μια σκηνή όπου κάθε φορά που ακουγόταν ένα πολυβόλο να σκορπίζει τον θάνατο, ακουγόταν ο εκφωνητής ειδήσεων που ανακοίνωνε: «Τόσοι νεκροί σήμερα στην Ουκρανία. Τόσες μονάδες ανέβηκε ο δείκτης Dow Jones!..». Πάλι οι ριπές του πολυβόλου. Και πάλι η φωνή: «Τόσοι νεκροί σήμερα στη Γάζα. Τόσες μονάδες ανέβηκε το χρηματιστήριο!..» κ.λπ. Αυτή ήταν μια γεμάτη νόημα σκηνή: Οι πόλεμοι, οι τρομοκρατικές οργανώσεις και οι αιμοσταγείς τυραννίες εξοντώνουν αμάχους, αλλά αποφέρουν αμύθητα πλούτη σε λίγους. Επίσης ήταν μια δραματική σκηνή: χειροκροτήματα συμπαράστασης των Ελλήνων θεατών για τα αδέλφια μας τους Παλαιστινίους. Αλλά καμία κάθαρση.
Η σιωπή είναι το πραγματικό έγκλημα. Από το πιο μικρό, καθημερινό έγκλημα στη γειτονιά μας μέχρι το πιο μεγάλο στον κόσμο όλο.
Και όμως, η αρχαία τραγωδία τελειώνει μόνο με την κάθαρση. Η πόλις και οι πολίτες της ζουν την παράσταση της αρχαίας τραγωδίας ως μια συναισθηματική εμπειρία από την οποία μαθαίνουν κάτι. «Πάθος μάθος», έλεγε ο Αισχύλος. Η αρχαία τραγωδία είναι μίμηση πράξεως. Οταν την παρακολουθούμε έχουμε την αίσθηση ότι μας ακούει και μας απαντάει, αποκρίνεται στα ερωτήματά μας. Μας βοηθάει να κάνουμε μια εργασία πένθους.
Η κάθαρση στην τραγική ποίηση δεν είναι εξαγνισμός, είναι η έκβαση της εργασίας του πένθους. Τότε αίρεται η ομίχλη της κατάθλιψης, που σκεπάζει σαν άμυνα τις απώλειες για να μην τις συνειδητοποιήσουμε και αισθανθούμε τον πόνο. Γίνεται καθαρή, ξαστερώνει η πραγματικότητα, βλέπουμε καθαρά. Ζωντανεύει η ψυχική μας ζωή. Δεν χαιρόμαστε επειδή θυμόμαστε κάτι ευχάριστο. Χαιρόμαστε επειδή θυμόμαστε. Τον πόνο και τον θάνατο δεν τους γιατρεύει ο χρόνος, ούτε η λήθη. Τους γιατρεύουν οι αναμνήσεις.
Δεν μας βοηθάει να πούμε ότι φταίνε οι άλλοι. Είναι δικός μας πόλεμος. Εάν έχουμε την αίσθηση του τραγικού θα δώσουμε άσυλο, όπως η αρχαία Αθήνα, στον Ορέστη και στις Ερινύες. Δηλαδή θα εσωτερικεύσουμε αυτά τα άγρια στοιχεία και θα αναγνωρίσουμε –δεν θα διαψεύσουμε– τα τραύματά μας, θα τα ζήσουμε ξανά στο δικό μας παρόν, στις σχέσεις μας, θα τα κάνουμε προσωπικές, συναισθηματικές εμπειρίες, βιώματα, θα τα φέρουμε μέσα στην περιοχή της προσωπικής μας ευθύνης. Είναι δική μας ευθύνη. Πρέπει ο καθένας μας να την αναλάβει προσωπικά.
Είναι δική μας ευθύνη το πώς ζούμε αυτά τα τραύματα, πώς τα κάνουμε προσωπικά βιώματα, πώς τα αναπαριστούμε, τι νόημα τους δίνουμε, πώς τα εγγράφουμε στη μνήμη μας, πώς τα κάνουμε παρελθόν και ιστορία, πώς τα επουλώνουμε, πώς τα ανακαλούμε, πώς τα σκεφτόμαστε.
Ο κ. Σωτήρης Μανωλόπουλος είναι ψυχαναλυτής παιδιών.
