ΑΝΔΡΕΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ
Δύο ξένοι στην ίδια συμμαχία: Η Ελλάδα, η Τουρκία, το ΝΑΤΟ και το Κυπριακό (1973-1988)
πρόλογος: Χαράλαμπος Τσαρδανίδης
εκδ. Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Παπαζήση, σελ. 232
Η μαύρη επέτειος των 50 χρόνων από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο είναι μια έξοχη ευκαιρία για την εκ νέου μελέτη των σχέσεων Ελλάδας – Τουρκίας στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Με αυτή την ασφαλή απόσταση χρόνου ο Ανδρέας Στεργίου, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αναψηλαφεί τις ταραγμένες ελληνοτουρκικές σχέσεις των ετών 1973-1988 και τον ρόλο του ΝΑΤΟ στην κυπριακή τραγωδία.
Ο συγγραφέας δεν αρκείται στην ενσωμάτωση των επιστημονικών πορισμάτων της τελευταίας δεκαετίας, αλλά προχωρεί στην εμβάθυνση της γνώσης για τα εν λόγω καίρια ζητήματα μέσα από προσωπική έρευνα σε μια σειρά από πρωτογενείς πηγές και αρχεία. Η οπτική του είναι αδέσμευτη από κυρίαρχα ερμηνευτικά σχήματα και προκαταλήψεις και έχει ως ορίζοντά της το διεθνές αναγνωστικό κοινό. Το βασικό ερευνητικό ερώτημά του είναι οι τυχόν ευθύνες του ΝΑΤΟ στην καταστροφή της Κύπρου το ’74 και στην ελληνοτουρκική διένεξη στο Αιγαίο, η οποία ξεκινάει ένα έτος νωρίτερα (1973) και συνεχίζεται καθ’ όλη τη δεκαετία του 1980, μέχρι τη συνάντηση κορυφής Παπανδρέου – Οζάλ στο Νταβός της Ελβετίας (1988).
Οσον αφορά το παραπάνω βασανιστικό ερώτημα, ο συγγραφέας σημειώνει ότι «θα ήταν εξαιρετικά περίπλοκο για το ΝΑΤΟ να στραφεί εναντίον ενός μέλους, όπως η Τουρκία, για κάτι που έκανε σε μη μέλος, όπως η Κύπρος». Παρ’ όλα αυτά, ο κίνδυνος ενός ελληνοτουρκικού πολέμου μεγάλης κλίμακας θα έπρεπε, συμπληρώνει, να είχε κινητοποιήσει τη Βορειοατλαντική Συμμαχία να προβεί σε ενέργειες οι οποίες θα αποκλιμάκωναν την κρίση στη νοτιοανατολική της πτέρυγα. Το ΝΑΤΟ δεν το έκανε αυτό και παρέμεινε επιδεικτικά αδιάφορο καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσης του ’74, καταλήγει ο συγγραφέας. Μάλιστα, ο γραμματέας του ΝΑΤΟ Γιόζεφ Λουντς αρνήθηκε πεισματικά να διακόψει τις θερινές διακοπές του για να ασχοληθεί με την κρίση στην Κύπρο. Από την πλευρά του ο Κίσινγκερ φέρεται να είπε στον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζέραλντ Φορντ ότι η Τουρκία είχε δικαίωμα να καταλάβει μέρος του νησιού. Από την άλλη, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, δεν επιβεβαιώνονται οι θεωρίες συνωμοσίας ότι υπήρχε σχέδιο του ΝΑΤΟ να μοιραστεί η Μεγαλόνησος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, προκειμένου η Κύπρος να μετατραπεί πρακτικά σε νατοϊκή βάση.
Η αντιπολίτευση και ο Τύπος
Ο συγγραφέας επισημαίνει τον αρνητικό ρόλο που διαδραμάτισαν η αντιπολίτευση και ο Τύπος σε περιόδους προσέγγισης, όταν ανοιγόταν «παράθυρο» συνεννόησης ανάμεσα στις δύο χώρες, όπως το 1978, οπότε κατόπιν συνόδου κορυφής Καραμανλή – Ετσεβίτ στο Μοντρέ συμφωνήθηκε να συνεχιστούν εντατικότερα οι συνομιλίες μεταξύ των γενικών γραμματέων των δύο υπουργείων Εξωτερικών. Η εμπρηστική ρητορική του Ανδρέα Παπανδρέου υπονόμευσε τότε την ελληνοτουρκική προσέγγιση, που φαινόταν αχνά στον ορίζοντα. Ενα άλλο λίαν ενδιαφέρον σημείο, που αναδεικνύεται μέσα από τις εμπιστευτικές εκθέσεις του Foreign Office, είναι η τουρκική στρατιωτική υπεροχή στην Κύπρο και η ελληνική στο Αιγαίο, οι οποίες αλληλοδιαπλέκονται και δημιουργούν μια ιδιότυπη ισορροπία δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο από τη δεκαετία του 1980 και εξής.
Ο κίνδυνος ενός πολέμου μεγάλης κλίμακας θα έπρεπε να είχε κινητοποιήσει τη Βορειοατλαντική Συμμαχία να προβεί σε ενέργειες αποκλιμάκωσης στη νοτιοανατολική της πτέρυγα.
Αποσκοπώντας να φωτίσει όλες αυτές τις εξελίξεις, που συνεχίζουν να στοιχειώνουν τη χώρα μας, η μελέτη αξιοποιεί μια πλειάδα πηγών από διάφορες χώρες: τα αρχεία Κωνσταντίνου Καραμανλή, Ευάγγελου Αβέρωφ, Κωνσταντίνου Παπακωνσταντίνου, το κρατικό αρχείο της Κυπριακής Δημοκρατίας, τα εθνικά αρχεία των ΗΠΑ (National Archives and Records Administration, γνωστά ως NARA) και του Ηνωμένου Βασιλείου (πρώην Public Record Office), το αρχειακό υλικό της βιβλιοθήκης Eisenhower, τα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της CIA, τα WikiLeaks, τα κρατικά αρχεία του Ισραήλ, το αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, τις αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης για υποθέσεις του Δικαίου της Θαλάσσης, και φυσικά τα αρχεία του ΝΑΤΟ.
Ως εκ τούτου, το πόνημα του Ανδρέα Στεργίου είναι μια στιβαρή εργασία που στέκεται επάξια στο ανταγωνιστικό πεδίο της Ιστορίας των Διεθνών Σχέσεων και της Πολιτικής Επιστήμης. Η αξιόλογη αυτή μελέτη θα επωφελείτο από μια καλύτερη γλωσσική επιμέλεια και την ορθότερη απόδοση αποσπασμάτων ξενόγλωσσων κειμένων στα ελληνικά.
*Ο κ. Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης είναι καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ.
