Τον Δεκέμβριο του 1942, μέσα στο κρύο και την πείνα που θερίζει την κατεχόμενη Αθήνα, κυκλοφορεί «Το παγώνι» του Ζαχαρία Παπαντωνίου με εικόνες του Γιάννη Κεφαλληνού, μια εικονογραφημένη ιστορία για παιδιά με πρωταγωνιστές ζώα. Και όμως, οι 23 εκπληκτικής μαστοριάς έγχρωμες ξυλογραφίες του σπουδαίου χαράκτη, έχουν κάτι που κλείνει το μάτι στον ενήλικο. Οι δημιουργοί του βιβλίου το ξέρουν αυτό, γι’ αυτό και αφήνουν το εξής «κρυμμένο μήνυμα» στο τέλος του, στο κείμενο του κολοφώνα: «Το παιδικό βιβλίο είναι αποτυχημένο αν δεν το διαβάζει με απόλαυση ο μεγάλος. Φιλοδοξήσαμε ένα έργο τέχνης που ο ηλικιωμένος και το παιδί, όσο διαφορετικά κι αν το βλέπουν, θα το χαίρονται μαζί».
Από τους μύθους του Αισώπου έως τον «Μικρό Πρίγκιπα» του Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί και από τη «Φάρμα των ζώων» του Τζορτζ Οργουελ έως τους διάσημους τρισδιάστατους ήρωες της Pixar, τα ζώα δεν σταματούν εδώ και χιλιάδες χρόνια να μας προσφέρουν ένα ευέλικτο, αποφορτισμένο από ανθρώπινα βάρη προσωπείο, για να σχολιάσουμε εμάς τους ίδιους. Στη μακρά αυτή αφηγηματική παράδοση έχει καταφέρει να αφήνει το δικό του διακριτό στίγμα εδώ και μόλις τρία χρόνια ένας νέος Αγγλος δημιουργός, ο εικονογράφος και συγγραφέας Τζέιμς Νόρμπερι.
Αναπάντεχο ζευγάρι
Στο πρώτο του βιβλίο, «Το μεγάλο πάντα και ο μικρός δράκος» (εκδ. Διόπτρα 2021), ένα αναπάντεχο ζευγάρι, ένα σοφό μεγαλόσωμο πάντα και ένας μικροσκοπικός κινεζικός δράκος γίνονται φίλοι και ξεκινούν μαζί μια φιλοσοφική αναζήτηση μέσα στη φύση και τις τέσσερις εποχές του χρόνου. «Μακάρι να κρατούσε για πάντα αυτή η στιγμή», λέει ο δράκος στο πάντα, και εκείνο απαντά: «Μόνο αυτή τη στιγμή έχουμε». Σε ένα άλλο στιγμιότυπο του ταξιδιού τους στέκονται κάτω από ένα δέντρο και θα προσπαθήσουν, και πάλι, να εκτιμήσουν τη φευγαλέα στιγμή: «Ο άνεμος που θροΐζει στα φύλλα του δέντρου», λέει το πάντα, είναι «ο τρόπος της φύσης για να μας πει να σταματήσουμε για μια στιγμή, να πάρουμε βαθιά ανάσα και να αφεθούμε απλώς στο να υπάρχουμε». Συλλογισμοί που έρχονται από τις φιλοσοφίες της Ανατολής και τον βουδισμό, που αφορούν περισσότερο έναν ενήλικο, θα σκεφτόταν σωστά κανείς. Ποιος θα περίμενε ένα οκτάχρονο παιδί να συνδεθεί με την έννοια του διαλογισμού ή του καβαφικού ταξιδιού; Αν λοιπόν, όπως είχαν πει οι Παπαντωνίου – Κεφαλληνός το 1942, το παιδικό βιβλίο πρέπει «να το διαβάζει με απόλαυση και ο μεγάλος», τι συμβαίνει στην περίπτωση των βιβλίων του Τζέιμς Νόρμπερι; Οπως φαίνεται, το αντίστροφο: ενδεικτικό είναι πως ο εκδοτικός του οίκος στην Αγγλία, η Penguin, κατατάσσει τα έργα του στην ενήλικη σειρά της. Και όμως, φαίνεται πως αυτοί οι τετράποδοι ήρωες, πλαισιωμένοι με μια σειρά γοητευτικών (και συχνά αστείων) εικόνων, καταφέρνουν να κάνουν τις σελίδες των ιστοριών αυτών εξίσου αρεστές και στα παιδιά. Το αποτέλεσμα καταφέρνει πετυχημένα να είναι εξίσου παιδικό παραμύθι και ενήλικος στοχασμός. Οπως είχε γράψει ο Guardian, «ενώ οι ζωγραφιές έχουν τη γοητεία που έχει ο Γουίνι το Αρκουδάκι, οι λεζάντες έχουν το βάθος αρχαίων κινεζικών ρητών».
Μπεστ σέλερ σε ένα μήνα
Το φθινόπωρο του 2021, μέσα σε ένα μήνα κυκλοφορίας, το βιβλίο είχε ήδη πουλήσει 100.000 κομμάτια στη Βρετανία και είχε γίνει μπεστ σέλερ των Sunday Times. Το επιτυχημένο εκδοτικό ταξίδι συνέχισε την επόμενη χρονιά με ένα ακόμη βιβλίο με τους ίδιους πρωταγωνιστές, «Το ταξίδι του πάντα και του δράκου» και, πέρυσι, με τον «Γάτο που δίδασκε ζεν». Φέτος οι υπαρξιακές περιπλανήσεις των ομιλούντων ζώων συνεχίζονται, αυτή τη φορά με την ιστορία ενός λύκου και ενός νεαρού σκύλου, στο άρτι αφιχθέν «Ακολουθώντας το φεγγάρι» (εκδ. Διόπτρα). Οι εικονογραφήσεις προσφέρονται γενναιόδωρα: συνολικά πάνω από εκατό, οι περισσότερες ακουαρέλες φορτισμένες με δράμα, οι υπόλοιπες ασπρόμαυρες σπουδές με μολύβι των δύο πρωταγωνιστών. Φτιάχνουν με αθωότητα μια τυπολογία αλπικής μελαγχολίας, που εδώ και εκεί μετατρέπεται σε μαγεία και μοιάζει να έχει κερδίσει ήδη μια θέση στην παγκόσμια βιβλιογραφία των Χριστουγέννων. Αλλωστε, έχει ήδη εκδοθεί σε 36 χώρες ανά τον κόσμο, όπου υπάρχει σε όλες αφοσιωμένο κοινό – ανάμεσά τους φυσικά και η χώρα μας, την οποία επισκέφθηκε πριν από λίγες μέρες ο δημιουργός για μια ομιλία που έδωσε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τον συναντήσαμε για μια σύντομη κουβέντα για τη δουλειά του, την αγάπη του για τα ζώα, τον διαλογισμό και το τι του έμαθε η ξαφνική του επιτυχία.
Δεν λέω σε κανέναν τι να κάνει. Απλά παραθέτω ιδέες…
«Καμιά φορά νιώθεις πως υπάρχουν δύο άνθρωποι μέσα μας – αυτός που προσπαθεί να ζήσει τη στιγμή και να κάνει το μυαλό να σταματήσει και ένας άλλος που μας βομβαρδίζει με σκέψεις που δεν μας αφήνουν ήσυχους. Μοιάζει λοιπόν πολύ δύσκολο, συχνά σχεδόν αδύνατον, να καταφέρεις να κάνεις αυτό που λέμε “διαλογισμό”. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να συνεχίσεις να προσπαθείς και έτσι, κάποια στιγμή, αυτές οι φευγαλέες στιγμές γαλήνης να αρχίζουν να ενώνονται. Κοιτάω όμως τις γάτες μου και ξέρω πως, όταν ξεκουράζονται με αυτό το μακάριο ύφος στα μάτια τους, δεν έχουν κανένα άγχος, καμία ενοχή, καμία κακή σκέψη μέσα τους. Κάθονται εκεί και απλά “είναι”, υπάρχουν, χωρίς το βάρος που έχουμε εμείς στη συνείδησή μας».
Λάτρης των ζώων και της φύσης από μικρό παιδί, ο Νόρμπερι σπούδασε Ζωολογία και τα τελευταία χρόνια ζει μαζί με τη γυναίκα του και πέντε γάτες στη φύση στη Νότια Ουαλία, στην εξοχή, κοντά στο παραθαλάσσιο Σουόνσι. Παλιότερα, είχαν μείνει για ένα χρόνο μέσα σε ένα ποταμόπλοιο. «Γράφω και ζωγραφίζω από όσο θυμάμαι τον εαυτό μου», μας λέει, και τονίζει πως οι ακουαρέλες του είναι απλά ένα από τα πολλά του στυλ – «κάνω από γκράφικ νόβελ και καρτούν ως αφηρημένη τέχνη και αερογράφο», συμπληρώνει. Στο νέο του βιβλίο, στις πρώτες και τις τελευταίες σελίδες του, θαυμάζουμε και τέσσερις εξαιρετικές λινοτυπίες.
Τι ετοιμάζει για το εγγύς μέλλον; «Φτιάχνω μία ακόμα ιστορία με το μεγάλο πάντα και τον μικρό δράκο που λέγεται “Ενας όμορφος κόσμος”», απαντά, και μας δείχνει μερικά προσχέδια με πρωταγωνιστή τον μικροσκοπικό δράκο, που τα ολοστρόγγυλα μαύρα μάτια του έχουν κάτι από τους χαρακτήρες των κινουμένων σχεδίων του ’30. Αντίθετα από το σοφό πάντα, που συχνά η άσπρη γούνα του αποκτά υφές, αδιόρατες αποχρώσεις και σκιές, εκείνος είναι πάντοτε ασπρόμαυρος, ένας κινεζικός δράκος-μινιατούρα με σώμα ζωγραφισμένο από λεπτές πινελιές σινικής μελάνης. «Η ιδιαιτερότητα αυτού του χαρακτήρα είναι πως, επειδή δεν διαθέτει άλλα χαρακτηριστικά προσώπου εκτός από αυτά τα μάτια καρτούν, αν θες να τον κάνεις να εκφράσει κάποιο συναίσθημα πρέπει να χρησιμοποιήσεις τη γλώσσα του σώματός του».
Και πώς του γεννήθηκε η ιδέα να πάρει ένα επιβλητικό μυθικό πλάσμα και να το μετατρέψει σε καρικατούρα του εαυτού του; «Δεν θα φανταζόσουν ποτέ έναν περήφανο, μεγάλο κινεζικό δράκο να είναι μικροσκοπικός και να μην παίρνει και τόσο στα σοβαρά τον εαυτό του. Είναι κάπως σαν να σου δίνει την άδεια, να σε ενθαρρύνει, να μην είσαι απαραίτητα αυτό που οι άλλοι περιμένουν από εσένα να είσαι».
Δεν βρίσκεις λύσεις για όλα, όπως νομίζεις αρχικά. Καθότι συνειδητοποιείς πως αυτά που αληθινά θες, δεν μπορείς να τα αγοράσεις.
Αραγε, τον ρωτάμε, ανάμεσα σε τόσους «γκουρού αυτοβελτίωσης» που υπάρχουν πλέον, πώς καταφέρνει να μην περνάει τη λεπτή κόκκινη γραμμή του διδακτισμού; «Δεν λέω σε κανέναν τι να κάνει. Απλά παραθέτω ιδέες, συμπεράσματα που έβγαλα μέσα από τη δική μου αναζήτηση, τις δικές μου δύσκολες στιγμές. Και πιστεύω το κοινό αντιδρά θετικά γιατί το κάνω με ειλικρίνεια, και το εισπράττει αυτό, το καταλαβαίνει. Στην ομιλία μου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ήρθε πάρα πολύς κόσμος, ανάμεσά τους και άνθρωποι που τους είδα να συγκινούνται και να δακρύζουν. Κάτι βέβαια που μου μοιάζει παράξενο, καθότι είμαι κακός ομιλητής». Πώς τον επηρέασε όλη αυτή η μεγάλη παγκόσμια επιτυχία; «Δεν βρίσκεις λύσεις για όλα, όπως νομίζεις αρχικά. Καθότι συνειδητοποιείς πως αυτά που αληθινά θες, δεν μπορείς να τα αγοράσεις».
