Οταν η Ραΐσα Γκορμπατσόβα ετοίμαζε την ενδυματολογική της εμφάνιση για την πρώτη επίσκεψη του Σοβιετικού ηγέτη Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην Ουάσιγκτον απευθύνθηκε στη σχεδιάστρια κλωστοϋφαντουργίας Αννα Αντρέεβα. Με πολυετή παραγωγή και περγαμηνές στην πατρίδα της, η Ρωσίδα καλλιτέχνις ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της «πρώτης κυρίας», η οποία την εμπιστεύθηκε προκειμένου να σχεδιάσει τα υφάσματα των ρούχων της για τις δημόσιες εμφανίσεις της.
Το μεταξωτό φόρεμα της Γκορμπατσόβα ίσως να μην έχει τόση σημασία όση το αφηρημένο σχέδιό του σε χρώματα λευκό και γαλάζιο που βρίσκει πλέον θέση σε γκαλερί και μουσεία. Το δείγμα του φιγουράρει ανάμεσα στο επετειακό μαντίλι για τον πρώτο αστροναύτη που πήγε στο Διάστημα, τον Γιούρι Γκαγκάριν, στους διασταυρωμένους κύκλους των Ολυμπιακών Αγώνων (1980) και σε εκατοντάδες ποικίλα σχέδια και υφάσματα της Αντρέεβα στην πρώτη διεθνώς αναδρομική έκθεση για τη ζωή και το έργο της που διοργανώνει το ΜOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης.
Στους δύο ορόφους της Μονής Λαζαριστών Θεσσαλονίκης, ένας πολύχρωμος κόσμος από μετάξι αφηγείται δεκάδες ιστορίες από τα χρόνια του υπαρκτού σοσιαλισμού. Μαζί του γεννήθηκε και η Αντρέεβα (1917-2008), η οποία έμελλε να εργαστεί σε όλη της ζωή (1940-1980) στο εργοστάσιο μεταξιού «Κόκκινη Ρόζα» – όνομα που πήρε βέβαια από τη Γερμανίδα επαναστάτρια Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Η μαζική παραγωγή
Το «Κόκκινο Τριαντάφυλλο», όπως διαβάζεται στα ρωσικά, μπορεί να συνδέθηκε με τη συλλογική γυναικεία σχεδίαση και με μια μαζική παραγωγή που ανταποκρίνεται στην ιδεολογία της Σοβιετικής Ενωσης στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Ηταν όμως ο χώρος όπου η Ρωσίδα σχεδιάστρια κατάφερε «να αναδείξει το ταλέντο και την εφευρετικότητά της, να ξεφύγει από τη λογοκρισία του κόμματος, να διαμορφώσει μόδα που συνδύαζε το παραστατικό με το αφηρημένο, σχέδια που να συνομιλούν με έργα της Πρωτοπορίας του ’20 και του ’30», λέει στην «Κ» η Κριστίνα Κιάερ, ειδική στην ιστορία της σοβιετικής τέχνης, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Northwestern των ΗΠΑ.
Ετσι, ένα από τα τριαντάφυλλα και τα λουλούδια –το δημοφιλές κομμάτι της παραγωγής του εργοστασίου από τα πιο ευπώλητα μοτίβα– πάνω σε γεωμετρικά της σχέδια ή το αφαιρετικό σχέδιο βαφτισμένο ως «Prianiki» (τοπικό μπισκότο) ξεγελούσε τις επιτροπές λογοκρισίας για να σφραγίσουν το «διαβατήριο» της απαραίτητης έγκρισης.
«Η Αντρέεβα, μολονότι συνδέθηκε με κολεκτίβες καλλιτεχνών, ξεχώρισε για την αισθητική, την πρωτοπορία, το πνεύμα της καινοτομίας και του πειραματισμού», εξηγεί η κ. Κιάερ. Τα σχέδια, είτε επρόκειτο για παραγγελίες και αναθέσεις του καθεστώτος για προπαγάνδα, είτε είναι εμπνευσμένα από τον ηλεκτρισμό, το Διάστημα, τα ραδιοκύματα ή την πρώιμη ψηφιακή τεχνολογία και την κυβερνητική (cybernetics), στα χέρια της αποκτούν μια αφαιρετική διάσταση.
Οι «Ηλεκτρικοί πυλώνες» εξελίσσονται σε γεωμετρικές συνθέσεις με μαθηματική ακρίβεια αντίστοιχες των Ρώσων πρωτοπόρων καλλιτεχνών. Ιπτάμενα βιβλία και ο κύβος του Ρούμπικ κοσμούν υφάσματα για παιδικά ρούχα. Πυροτεχνήματα σε γιορτές, μηχανικές και αρχιτεκτονικές κατασκευές, λεωφόροι και κτίρια της Μόσχας πυροδοτούν την έμπνευσή της για ποικίλα θέματα. Τα παραδοσιακά μοτίβα της λαϊκής ρωσικής παράδοσης, ειδικά του Ουζμπεκιστάν, εκσυγχρονίζονται σε μοναδικά έργα τέχνης, όπως η «Λαϊκή αγορά» για το οποίο κέρδισε το βραβείο «Ιλιά Ρέπιν» (Ρώσος καλλιτέχνης του 19ου αιώνα).
Τι καθιστά έργο τέχνης ένα ύφασμα, για να μπαίνει σε μουσεία πλάι σε καλλιτέχνιδες του μοντερνισμού και της πρωτοπορίας; «Δεν είμαι πολύ σίγουρη ότι είναι έργα τέχνης», απαντά η Κριστίνα Κιάερ. «Είναι αντικείμενα για ευρεία κατανάλωση, πολύ όμορφα, σχεδιασμένα από μια ταλαντούχα δημιουργό της εφαρμοσμένης τέχνης, που απέκτησαν καλλιτεχνική αξία. Νομίζω ότι η Αντρέεβα τα πρώτα χρόνια της δουλειάς της δεν αντιλαμβανόταν τον εαυτό της ως εικαστικό καλλιτέχνη. Προς το τέλος της διαδρομής της όμως πίστευε ότι κατείχε κι εκείνη μερίδιο στον καλλιτεχνικό κόσμο. Ανήκει εξάλλου στη γενιά των κονστρουκτιβιστών καλλιτεχνών του ’20-’30, που υποστήριζαν ότι με την τέχνη τους μπορούν να αλλάξουν την αισθητική της καθημερινής ζωής των ανθρώπων. Ο ρόλος του υφάσματος και της διακοσμητικής τέχνης ήταν ένα δημοφιλές θέμα που προβαλλόταν σε εκθέσεις και περιοδικά τη δεκαετία του ’60 τόσο στη Ρωσία, όσο και στην ανατολική Ευρώπη. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Σοβιετικοί ανακάλυψαν την Ποπόβα το 1967 μέσα από τα σχέδια για υφάσματα που φιλοξένησε το περιοδικό “Διακοσμητική Τέχνη στη Σοβιετική Ενωση”. Ποπόβα και Αντρέεβα είχαν πειραματιστεί εξίσου με μορφές γεωμετρικής αφαίρεσης».
Στο ΜοΜΑ
Την καλλιτεχνική αξία του έργου της Αντρέεβα αναγνώρισε και το MoΜΑ της Νέας Υόρκης, το οποίο εμπλούτισε πρόσφατα τις συλλογές του με 12 έργα της. Η απόκτηση αυτή που κατατάσσεται στις πέντε σημαντικότερες αγορές έργων τέχνης του 2018 στον κόσμο, εκτίναξε στα ύψη τη φήμη της Ρωσίδας δημιουργού.
«Η ζήτηση από μουσεία και γκαλερί για δανεισμό σχεδίων στο πλαίσιο μεγάλων εκθέσεων και Μπιενάλε αυξήθηκε κατακόρυφα», αποκαλύπτει στην «Κ» η εγγονή της καλλιτέχνιδος, Ξένια Βιτούλεβα-Χερτζ, πανεπιστημιακή καθηγήτρια Ψυχολογίας στην Ελβετία, η οποία κατάφερε να ταξινομήσει το πολύτιμο αρχείο με εκατοντάδες σχέδια και υφάσματα που κληρονόμησε από τη γιαγιά της.
Η πρώτη αναδρομική έκθεση της Αντρέεβα στη Θεσσαλονίκη συμβαδίζει με μεγάλες τρέχουσες εικαστικές παραγωγές για την τέχνη στην ύφανση, όπως η έκθεση «Unravel» στο Barbican Centre του Λονδίνου το 2024 και οι «Πλεκτές ιστορίες: υφάσματα και μοντέρνα αφαίρεση» («Woven Histories:Textiles and Modern Abstraction») οι οποίες θα ολοκληρώσουν την περιοδεία τους στο MoMa της Νέας Υόρκης το 2025.
Το διεθνές ενδιαφέρον για την τέχνη στο ύφασμα, εκτός από τις χειρωνακτικές τεχνικές (υφαντική, κεντητική κ.ά.) και τα στερεοτυπικά ζητήματα, του «φεμινισμού» και της «θηλυκότητας», μετατοπίζεται στα μοντέλα παραγωγής κλωστοϋφαντουργίας μεγάλης βιομηχανικής κλίμακας τα οποία ανέπτυξαν το σύστημα της συλλογικής εργασίας στην εφαρμοσμένη τέχνη, εξηγεί η κ. Κιάερ. «Το εργοστάσιο “Κόκκινη Ρόζα”, παραγωγής μεταξωτών υφασμάτων, στο οποίο η Αντρέεβα ήταν μέλος της καλλιτεχνικής κολεκτίβας, δεν υπάρχει πια. Πουλήθηκε μετά την πτώση της ΕΣΣΔ καθώς καταλάμβανε ένα προνομιακό φιλέτο στην καρδιά της Μόσχας. Το αρχείο του διασκορπίστηκε ή καταστράφηκε. Η έκθεση αυτή ωστόσο μας έδωσε την ευκαιρία για πρωτογενή έρευνα στην προσπάθεια ανασυγκρότησης τόσο της ιστορίας του εργοστασίου όσο και του έργου της καλλιτέχνιδος ως μέλους της καλλιτεχνικής κολεκτίβας που ξεχώρισε για την ηγετική της μορφή και τις αστείρευτες ιδέες της».
Αναμνήσεις
Υφάσματα, σχέδια, μελέτες και «διαβατήρια» αποτυπώνουν τα πιο σημαντικά γεγονότα του 20ού αιώνα. Αποκρυπτογραφούν ταυτόχρονα τη διπλωματική οδό μιας δημιουργού που προσπαθούσε να ξεφύγει από την ιδεολογία του συστήματος. Ενός καθεστώτος το οποίο είχε απορρίψει την αίτησή της για σπουδές στην Αρχιτεκτονική Σχολή εξαιτίας της αστικής καταγωγής της. Εκείνη όμως κατάφερε να εκφράζεται ελεύθερα, να εισάγει τη δική της αισθητική, να πείθει ακόμα και τις συζύγους των υψηλά ιστάμενων αξιωματούχων του Κόμματος ότι τα γεωμετρικά σχήματα δεν ήταν γραφιστικά πειράματα, αλλά καλά υπολογισμένα σχέδια που δείχνουν τη Σοβιετική γυναίκα πιο αδύνατη, πιο φινετσάτη. «Αυτή ήταν η γιαγιά μου. Δυναμική, έξυπνη, διπλωμάτισσα και δημιουργική ώς το τέλος της ζωής της», λέει η εγγονή της.
«Μολονότι συνδέθηκε με κολεκτίβες καλλιτεχνών, ξεχώρισε για την αισθητική, την πρωτοπορία, το πνεύμα της καινοτομίας και του πειραματισμού», λέει η Κριστίνα Κιάερ, ειδική στην ιστορία της σοβιετικής τέχνης.
Κουβαλάει πολλές μνήμες από εκείνη και τα αμέτρητα σχέδιά της. Μια στιγμή όμως, αφηγείται, θα της μείνει αξέχαστη. «Ζούσαμε σ’ ένα μικρό διαμέρισμα στο κέντρο της Μόσχας. Η γιαγιά μου σχεδίαζε πάντα στην κουζίνα. Τα πιάτα, συνήθως, ήταν γεμάτα με χρώματα και το ψυγείο με μεταξοσκώληκες, παρά με φαγητό. Κάποιο βράδυ, μόλις είχε ολοκληρώσει ένα σχέδιο με γεωμετρικά σχήματα, η γάτα μου πήδηξε στο τραπέζι, πάτησε στα φρεσκοβαμμένα χρώματα κι εξαφανίστηκε. Με έλουσε κρύος ιδρώτας για τη ζημιά που έκανε. Πίστευα ότι έφταιγα εγώ, όταν άκουσα τη γιαγιά μου να φωνάζει με ενθουσιασμό. “Τι ευτυχής σύμπτωση! Αυτό το σχέδιο ήθελα να πετύχω!”. Εννοείται πως κράτησε το δείγμα με τις πατούσες της γάτας. Από τότε ο “σπασμένος ρυθμός” στα επαναλαμβανόμενα γεωμετρικά μοτίβα ήταν το κόλπο της γιαγιάς. Ειδικά στα πιε ντε πουλ που θεωρούνταν από τις επιτροπές το σύμβολο της δυτικής αριστοκρατίας»…
«Συλλογικά νήματα: Η Αννα Αντρέεβα στο εργοστάσιο μεταξιού ”Κόκκινη Ρόζα”, MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη (Μονή Λαζαριστών, Θεσσαλονίκη). Εως 27 Απριλίου 2025.
