Από το 1974 έως το 2023, πάνω από 4.000 ευχετήριες χριστουγεννιάτικες κάρτες είχαν σταλεί στην οικογένεια Τσίτουρα. Υπήρχαν χρονιές που είχαν συγκεντρώσει πάνω από 150 σταλμένες κάρτες, υπήρχαν και χρονιές, όπως το 2023, που ο αριθμός μόλις και έφτασε τις 17. «Σημεία των καιρών», όπως λέει ο Δημήτρης Τσίτουρας, ο οποίος, ως μανιώδης συλλέκτης και γνώστης του ωραίου, είχε φυλάξει και αρχειοθετήσει επί 50 χρόνια όλες αυτές τις χριστουγεννιάτικες κάρτες που είχε λάβει, πολλές από τις οποίες υπογεγραμμένες από σημαντικούς καλλιτέχνες, προσωπικότητες, οικογενειακούς φίλους, μουσεία και ιδρύματα. Ηρθε η ώρα όλες αυτές οι κάρτες, ένας θησαυρός αναμνήσεων και μια ανεκτίμητη παρακαταθήκη χαρτώου πολιτισμού, να αποτελέσουν ένα σώμα και να συναποτελέσουν μια συλλογή που βρήκε στέγη στο νέο λεύκωμα του Δημήτρη Τσίτουρα και που εκδόθηκε με τίτλο «Christmas Cards, 50 χρόνια, 1974-2023» (Αρχείο Θηραϊκών Μελετών / Συλλογή Δημήτρη Τσίτουρα).
Υπάρχει μια αίσθηση τέλους εποχής, δυστυχώς, για αυτό το παλαιότατο έθιμο της ανταλλαγής καρτών με το ταχυδρομείο. Πλέον, μια κάρτα, που προϋποθέτει επιλογή, αγορά, γραφή, σκέψη, φροντίδα, αποτελεί ιδιαίτερη τιμή και ένδειξη υψηλού πολιτισμού. Ομως, τα παλιότερα χρόνια, που κάθε σπίτι «στόλιζε» τις κάρτες που λάμβανε ως μέρος ενός εορταστικού διακόσμου, η αποστολή ευχών ήταν κάτι το αυτονόητο. Αλλά ο Δημήτρης Τσίτουρας είχε την πρόνοια από νωρίς να αποθησαυρίσει όλον αυτόν τον πακτωλό ευχών και να μας τον παραδώσει σήμερα ως αυτούσιο σώμα ενός πολιτισμικού αποτυπώματος με όλη την υπεραξία που προϋποθέτει.
«Ανακάλυψα τις χριστουγεννιάτικες κάρτες από τις μικρές καθολικές εικονίτσες που αγοράζαμε από το καθολικό κατάστημα της οδού Σίνα στο πλάι του Αγίου Διονυσίου των Καθολικών, το κατάστημα λεγόταν “Ο καλός τύπος”», λέει ο ίδιος.
Γιορτές στο βιβλιοπωλείο
Στα πρώτα πολύ νεανικά χρόνια, μην έχοντας με ποιον να αλληλογραφήσει, άρχισε να στέλνει κάρτες σε συγγενικά πρόσωπα. Αλλά το 1958, όταν στις διακοπές του άρχισε να δουλεύει στο βιβλιοπωλείο «Ελευθερουδάκης» (που τότε ήταν στη γωνία Σταδίου και Καραγεώργη της Σερβίας), άρχισε να ζει τα Χριστούγεννα «με όλη την ψυχή του». «Αν ήθελα να ξαναζήσω μια μέρα από τη ζωή μου», γράφει ο Δημήτρης Τσίτουρας, «θα ήθελα να είναι μια χριστουγεννιάτικη μέρα στο βιβλιοπωλείο».
Ξεφυλλίζοντας το πλούσια εικονογραφημένο λεύκωμα, με τις ενότητές του ξεχωριστές για κάθε χρόνο, αισθάνεσαι να ταξιδεύεις σε εκείνα τα (ιστορικά) πρόσφατα χρόνια, που όμως είναι τόσο μακρινά… Τότε (1970, 1980, 1990 κυρίως, αλλά και την πρώτη δεκαετία του 2000), μια χριστουγεννιάτικη κάρτα σταλμένη με το ταχυδρομείο και υπογεγραμμένη με τον ξεχωριστό γραφικό χαρακτήρα του καθενός ήταν μια πράξη τιμής σε βαθμό αμοιβαιότητας, για τον αποστολέα και τον παραλήπτη.
Στο λεύκωμα με το πολύ ωραίο εισαγωγικό κείμενο του ιστορικού της φωτογραφίας Αλκη Ξανθάκη, ο αναγνώστης παρακολουθεί μια παρέλαση υπογραφών: Ιωάννα Τσάτσου, Ιων Βορρές, Πέγκυ Ζουμπουλάκη, Μερόπη και Πάρις Πρέκας, Ελένη Βλάχου, Οπυ Ζούνη, Ξενοφών και Λόλα Ζολώτα, Χρήστος Λαμπράκης, Ντέπυ Χανδρή, Ηλίας Λαλαούνης, Κωνσταντίνος Στάικος, Αννα Σικελιανού, Διονύσης Φωτόπουλος, Μάνος Χαριτάτος, Νίκος και Βαρβάρα Βερνίκου, Νάνα Μούσχουρη, Νίκος Κούρκουλος, Μαριάννα Λάτση, Γιάννα Αγγελοπούλου, Βάσω Παπαντωνίου, Μιχάλης Μακρουλάκης, Ελλη Σολομωνίδου-Μπαλάνου, και πολλές πολλές ακόμη ιδιόχειρες υπογραφές.
Είναι ένας ολόκληρος κόσμος, στη δίνη του χρόνου, γενιές που εφάπτονται, αισθητικές κόγχες, κοσμοπολιτισμός, μια εντύπωση ενός απέραντου δικτύου ανθρώπων. Το 1974, νιόπαντροι ο Δημήτρης Τσίτουρας και η Αγγέλα Παπάζογλου, εγκατεστημένοι στο Λονδίνο τότε, άρχιζε η συνειδητή αποστολή και συλλογή καρτών. Τα πρώτα χρόνια (έως το 1992) η οικογένεια Τσίτουρα έστελνε μια κοινή κάρτα για όλους τους φίλους, αργότερα (έως το 2008) τον κατάλογο-βιβλίο για τη Συλλογή Τσίτουρα.
Τα παλιότερα χρόνια η αποστολή ευχών ήταν κάτι το αυτονόητο και κάθε σπίτι «στόλιζε» τις κάρτες που λάμβανε ως μέρος ενός εορταστικού διακόσμου.
«Η συνήθεια αυτή από τότε σταμάτησε», λέει ο Δημήτρης Τσίτουρας. «Μου έλειψε… Ωστόσο, συνεχίζαμε να λαμβάνουμε αρκετές κάρτες, δυστυχώς όλο και λιγότερες».
Πάνω από 4.000 κάρτες
Ολα αυτά τα χρόνια, οι κάρτες που έφθαναν κάθε Χριστούγεννα φυλάσσονταν σε φακέλους τα πρώτα χρόνια και αργότερα σε ομοιόμορφα κουτιά. «Ηταν λοιπόν εύκολο», αφηγείται ο Δημήτρης Τσίτουρας, «να τις βρω τακτοποιημένες όλες. Συνολικά είναι 4.053. Σημειώνω ότι υπάρχουν χρονιές, κυρίως οι πρώτες, από τις οποίες δεν σώθηκαν όλες οι κάρτες που λάβαμε. Φοβάμαι ότι οι αλλεπάλληλες μετακομίσεις μεταξύ Λονδίνου, Αθήνας, Ψυχικού ανακάτωσαν κάποιους φακέλους. Αν υπολογίσουμε και τις κάρτες που χάθηκαν τα πρώτα χρόνια, ο αριθμός θα πρέπει να φτάνει γύρω στις 4.300».
Μέσα από αυτό το τεράστιο υλικό ήταν πολύ δύσκολη η επιλογή για τη δημιουργία του λευκώματος. «Ηταν αδύνατο να δημοσιευθούν όλες. Λυπάμαι, γιατί υπάρχουν πολλές με μεγάλο εικαστικό ενδιαφέρον, έξυπνες, αναμνήσεις με υπογραφή. Η επιλογή έγινε με βάση το εικαστικό – ιστορικό περιεχόμενο πρώτα και μετά το συναισθηματικό».
Εχει επίσης ενδιαφέρον πως για κάθε χρονιά υπάρχει μια λίστα γεγονότων (με τη βοήθεια του καθηγητή Ηλία Κολοβού) που δίνει μια αίσθηση ιστορικού αποτυπώματος και αισθητικού κλίματος για τις κάρτες που ακολουθούν. Πολλές κάρτες βοηθούν ένα σκοπό. Θυμόμαστε πόσο δημοφιλείς ήταν επί δεκαετίες οι κάρτες της UNICEF, όπως και οι κάρτες της Εταιρείας Προστασίας Σπαστικών, των Χωριών SOS, κάρτες μουσείων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και βεβαίως κάρτες με έργα τέχνης.
Οι κάρτες των εταιρειών και των οργανισμών συνιστούν μια ακόμη εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ενότητα που αποτελεί καθρέφτη κοινωνικής και οικονομικής στάθμης. Δυστυχώς, όπως ομολογεί ο ίδιος ο συλλέκτης που μας μυεί στον δικό του κόσμο, δεν σώθηκαν οι φάκελοι με τα γραμματόσημα. «Θα ήταν μια άλλη ανάγνωση των 50 αυτών ετών».
«Θα σταθώ όμως σε μερικές κάρτες που ήταν κυριολεκτικά θεσμός για όλους μας», λέει ο Δημήτρης Τσίτουρας. «Οι κάρτες της οικογένειας Λαλαούνη, οι κάρτες του σχεδιαστή Μηνά, οι κάρτες της εταιρείας Μαρινόπουλου, οι οικογενειακές κάρτες του Νίκου και της Βαρβάρας Βερνίκου, οι κάρτες της εταιρείας Λάτση είναι από μόνες τους μικρά έργα τέχνης που αξίζει να δημοσιευτούν σαν συλλογές. Οι κάρτες και τα καλούδια της Ιωάννας Παπαδοπούλου και του Μηνά Τάνες».
Μια άλλη κατηγορία καρτών είναι οι οικογενειακές «με τα παιδιά και τα σκυλιά τους». Τα γούρια τής The Tsitouras Collection, μια ιδέα για την προσθήκη αυτή του ζωγράφου Κώστα Σπυριούνη, εντάχθηκαν επίσης, όπως και τα μικρά έργα τέχνης που έκρυβαν τα κουτιά με τις κάρτες, από φίλους καλλιτέχνες.
Σημεία των καιρών: Το 2020 δεν υπήρξε ούτε μία κάρτα. Ας ελπίσουμε του χρόνου να αρχίσει και πάλι ανοδική πορεία.
