«Οι λέξεις και οι εικόνες πίνουν το ίδιο κρασί. Δεν υπάρχει αγνότητα για προστασία», έχει πει η Νοτιοαφρικανή ζωγράφος Μαρλέν Ντουμάς, και με τον ίδιο τρόπο μιλούν οι πίνακές της. Η ζωγραφική που έδειξε στο βενετσιάνικο Παλάτσο Γκράσι, το 2022, ήταν αποκαλυπτική για δύο θέματα ταιριαστά με την πόλη: τον έρωτα και τον θάνατο. Εξίσου ορμητική ήταν η Ντουμάς φέτος στο Λονδίνο –στη Frith Street Gallery–, όπου παρουσίασε έναν άγριο χορό διαθέσεων, με το χρώμα να χύνεται απευθείας στον καμβά σαν αυτός να ήταν δέρμα. Μιλώντας για την ελευθερία του ανθρώπου και τη σκληρότητα των μυθικών θεών, ζωγράφισε τους εντυπωσιακούς «Δύο θεούς» («Two Gods», 2021), την εικόνα ενός ζευγαριού μνημειακών φαλλών.
Λίγοι ζωγράφοι καταπιάνονται με ερωτικά θέματα και ακόμη λιγότεροι καταφέρνουν να είναι πραγματικά αισθησιακοί, χωρίς να γίνονται πορνογραφικά περιγραφικοί. Το γυμνό ανθρώπινο σώμα, το γυναικείο κατά κύριο λόγο, άσκηση σε κάθε σχολή ζωγραφικής, έχει απεικονιστεί στις καλές τέχνες επανειλημμένως αποκαλύπτοντας την ηδονικότητά του. Η απελευθέρωση του αισθησιασμού στην αποτύπωση του ανδρικού κορμιού «επιτράπηκε» και αυτή πλέον χάρη στη παρουσίαση ομοερωτικών θεμάτων από γκέι άνδρες καλλιτέχνες. Ωστόσο, στον απόηχο της ζωγραφικής της Ντουμάς και με τη σκέψη να επιστρέφει στην τόλμη της ριζοσπαστικής Λουίζ Μπουρζουά, αναρωτιέμαι τι συμβαίνει στα καθ’ ημάς. Η αναπαράσταση της ερωτικής επιθυμίας, της κλινοπάλης, της βιαιότητας ή της λατρείας του γυναικείου και ανδρικού κορμιού νομιμοποιείται όταν παρουσιάζεται από γυναίκες ζωγράφους στη χώρα μας;
Μια ομολογουμένως όχι ενδελεχής αναζήτηση στις μόνιμες συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης αποφέρει μια αισθαντική ξυλογραφία σε κινεζικό χαρτί του Δημητρίου Γαλάνη, τα «Γυμνά σε τοπίο» (1919-1920), και ένα παλιότερο αλλά τολμηρό «Γυμνό», πίνακα του 1877 από τον Πολυχρόνη Λεμπέση. Και τα δύο έργα απεικονίζουν γυναικείες μορφές. Κάνοντας ένα άλμα στον χρόνο, η «Αυτοπροσωπογραφία» (2003) του Γιώργου Ρόρρη αποκαλύπτει στον θεατή την ιστορία ενός γυναικείου σώματος ανοιχτού στο βλέμμα, χωρίς ρούχα –έτσι περιγράφει ο Ρόρρης τα γυμνά του, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα το ερωτικό στοιχείο–, μέσα από τη διαμεσολάβηση της ματιάς του ζωγράφου. Και αίφνης εμφανίζονται μπροστά μου οι «Κολυμβητές κάτω από το νερό» (2020) της Μαρίας Φιλοπούλου, ένας πίνακας μεγάλων διαστάσεων, με ανδρικά και γυναικεία σώματα να παίζουν ολόγυμνα και χαριτωμένα μέσα στον διάχυτο ερωτισμό μιας γαλανής θάλασσας. Δικαιωματικά λοιπόν σε αυτή τη συζήτηση για τη σχέση των Ελληνίδων παραστατικών ζωγράφων με την απεικόνιση της ερωτικής επιθυμίας η Μαρία Φιλοπούλου παίρνει πρώτη τον λόγο και ακολουθούν η Ειρήνη Ηλιοπούλου και η Μαρία Γιαννακάκη. Οι τελευταίες έχουν παρουσιάσει σχετικές ατομικές εκθέσεις, η πρώτη το 2019 με τίτλο «Ερωτικά» και η δεύτερη το 2020 με τίτλο «Ανοιξη τον χειμώνα». Οπως εύστοχα σχολίασε έμπειρος επιμελητής –και οι ίδιες παραδέχονται–, οι τρεις αυτές ζωγράφοι παρουσίασαν στο κοινό μια τέτοια σειρά έργων όταν είχαν την καλλιτεχνική δύναμη να τα υποστηρίξουν, γνωρίζοντας συνειδητά ή ασυνείδητα ότι θα κρίνονταν αυστηρά από το κοινό – ανδρικό και γυναικείο.
Μαρία Φιλοπούλου: Αλλο ο ερωτισμός, άλλο η πρόκληση
Αν με ενδιαφέρει το κομμάτι του ερωτισμού στη δουλειά μου; Απολύτως, αλλά αυτό γίνεται εμμέσως. Τα γυμνά σώματα μέσα στο νερό διεκδικούν την απόλυτη ελευθερία της κίνησης και με αυτήν την έννοια είναι ερωτικά. Αλλά δεν προκαλούν. Δεν μου αρέσει να προκαλώ και όχι επειδή κάποιος μου επιβάλλει να μην το κάνω. Αυτό που θέλω να δώσω με τους «Κολυμβητές» είναι η αίσθηση του φιλόξενου υγρού στοιχείου, η απελευθέρωση του κορμιού από την πίεση των ρούχων, ο αισθησιασμός των νεανικών σωμάτων. Αλλά μέχρι εκεί.
Αν διέθετα μια ολοκληρωμένη δουλειά πάνω στο ανδρικό γυμνό, μπορεί να είχα πια το θάρρος να την παρουσιάσω. Οσο μεγαλώνω αισθάνομαι πιο άνετα. Παλιότερα, είτε η κοινωνία ήταν πιο συντηρητική είτε εγώ ντρεπόμουν. Ισως συνέβαιναν και τα δύο ταυτόχρονα. Πάντως, εάν η παραγγελία του έργου –για παράδειγμα, μιας σύνθεσης κολυμβητών– προέρχεται από ένα ανδρικό ζευγάρι, τότε βάζω όσα γυμνά θέλω και σε όποιες στάσεις θέλω. Λογοκρισία έχω υποστεί μία φορά στο Λονδίνο το 2013, σε μια έκθεση στο Mayfair, όπου θεώρησαν ότι τα γυμνά μου θα προσέβαλλαν τις γυναίκες που φορούσαν μπούργκα. Επίσης θυμάμαι την περίπτωση ενός πίνακα που απεικόνιζε μια γυμνή κοπέλα. Αγοράστηκε από έναν κύριο, αλλά τελικά η πώληση ακυρώθηκε επειδή η σύζυγός του δεν ήθελε άλλη γυναίκα να εμφανίζεται γυμνή μέσα στο σπίτι.
Ειρήνη Ηλιοπούλου: Η αύρα που αναδίδει η ερωτική πράξη
Η σειρά των «Ερωτικών» άρχισε ως ένα είδος εικαστικού ημερολογίου χρόνια πριν παρουσιαστεί η ομώνυμη έκθεση. Ηθελα για λίγο να παίξω. Τελικά τα σχέδια που προέκυψαν –πολύ ρεαλιστικά–, έμειναν στο συρτάρι τρία χρόνια. Οταν τα ξαναείδα, αποφάσισα ότι ήθελα να κάνω κάτι με αυτά, υπονομεύοντας όμως τον ρεαλισμό τους. Ο κατακλυσμός του νερού, της υδατογραφίας εν προκειμένω, πάνω στα σχέδια με βοήθησε να αποδώσω την αύρα που αναδίδει η ερωτική πράξη, και με τη ρευστότητα της ακουαρέλας ομολογήθηκε το ανομολόγητο.
Οταν τα ζωγράφιζα, μου είχε φανεί απλό να τα εκθέσω, αλλά στα εγκαίνια ήμουν ανήσυχη. Στο παρελθόν, είχα δυσάρεστες εμπειρίες παρουσιάζοντας πίνακες ανδρικού γυμνού. Οι γυναίκες έρχονταν μόνες τους στην έκθεση, «έκλειναν» ένα έργο και την επομένη καταφθάνοντας με τους συζύγους τους, η πώληση ακυρωνόταν. Τελικά τα έργα πουλήθηκαν σε μια πολύ καλή γκαλερί στη Μύκονο. Ευτυχώς η έκθεση των «Ερωτικών» δεν σόκαρε καθόλου. Βοηθούσε, πιστεύω, ότι οι πίνακες πλαισιώνονταν από κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ποίησης. Νομίζω ότι είναι πιο εύκολο να μιλήσεις για την ερωτική πράξη με λέξεις παρά με εικόνες. Οντως υπάρχει ακόμη ένα ταμπού στην Ελλάδα γύρω από αυτό το θέμα, η ματιά του θεατή δεν έχει απενοχοποιηθεί. Οσο για μένα ως καλλιτέχνιδα, ίσως ναι, ζωγραφίζοντας τέτοια θέματα έχω μια αίσθηση σύγκρουσης με τα πρότυπα των ανδρών ζωγράφων που κυριαρχούν στη συλλογική μνήμη.
Μαρία Γιαννακάκη: Παραδέχομαι πως έχω αυτολογοκριθεί
Ναι, για μια γυναίκα ζωγράφο είναι πιο δύσκολο, για τους άνδρες είναι ευκολότερο. Υπάρχει ένα στερεότυπο, που με έναν τρόπο εμποδίζει και εμένα να εκφραστώ όπως θα ήθελα. Δεν επιδιώκω να σοκάρω τους θεατές, ούτε να φέρω σε δύσκολη θέση την γκαλερί μου. Προσωπικά, θα ήθελα να με απασχολεί μόνον καλλιτεχνικά το πώς θα αποδώσω καλύτερα τη σύνθεσή μου όσο απελευθερωμένη κι αν είναι αυτή, παρά το πώς θα αλλάξω ή θα κρύψω επιμέρους κομμάτια για να μην ενοχληθεί το κοινό αίσθημα. Αλλά το έχω ακούσει: «Γιαννακάκη, δεν το περιμέναμε από σένα» ή «άλλαξέ το, θα μας κυνηγήσουν!». Παραδέχομαι πως έχω αυτολογοκριθεί δουλεύοντας. Τα ερωτικά είναι μια θεματική που με ενδιαφέρει και επιθυμώ να τη ζωγραφίσω ακόμη πιο τολμηρά. Στο παρελθόν το έκανα περισσότερο ρομαντικά, με μικρότερα έργα που απεικονίζουν το σώμα από τη μέση και επάνω. Στους πίνακες από τη σειρά της «Ανοιξης τον χειμώνα», που παρουσιάστηκε πολύ βιαστικά στην αρχή της πανδημίας, συναντιέται ο αισθησιασμός με την ανάγκη για ανθρώπινη επαφή. Πάνω σε αυτή τη βάση σμίγουν τα ερωτικά σώματα. Δεν με ενδιαφέρει το πορνό, με νοιάζει να αποδίδεται σωστά η ατμόσφαιρα της γυναικείας ηδονής, η επιθυμία του έρωτα. Μπορεί να ξανακάνω μια ανάλογη σειρά έργων, αυτή τη φορά για τον εαυτό μου, και να μην τα εκθέσω.
