Εκείνη η στενή σκάλα που οδηγούσε στον πάνω όροφο του «Κάουφμαν» έρχεται ξανά στα όνειρα των βιβλιόφιλων της Αθήνας. Είναι μια κλίμακα επιθυμίας, νοσταλγίας και γνώσης, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι ένα κομμάτι μιας αθηναϊκής πραγματικότητας που γεννήθηκε, στέριωσε και ρίζωσε στην καρδιά της Αθήνας.
Κάθε φορά που περνάω από την οδό Σταδίου 28, στο ύψος της Κλαυθμώνος, αντικρίζω το τυλιγμένο σε κυανά σάβανα Μέγαρο Εφεσίου, αυτό το ατμοσφαιρικό κτίριο του αθηναϊκού Μεσοπολέμου. Σχεδιασμένο από τον πολυπράγμονα Βασίλη Τσαγρή, σε έναν ρυθμό νεωτερικό με τις αντηχήσεις ενός κεντροευρωπαϊκού Jugendstil, ήταν ένα από τα νεότευκτα μέγαρα που μετά το 1920 έδιναν εκείνον τον μητροπολιτικό αέρα στην οδό Σταδίου. Εκεί στεγάστηκε για δεκαετίες το βιβλιοπωλείο του «Κάουφμαν».
Το τι σήμαινε ο «Κάουφμαν» για γενιές Αθηναίων είναι πλεονασμός αν μιλάμε σε ένα ακροατήριο βιβλιόφιλων, πολύ δε περισσότερο γαλλόφωνων. Oμως ο «Κάουφμαν» φτάνει στις μέρες μας ως σκιά ενός πεσόντος πολέμου, ασχέτως του βαθμού οικειότητας που μπορεί να διατηρούσε κανείς με το ίδιο το βιβλιοπωλείο. Γιατί ο «Κάουφμαν» ήταν ένας κόσμος ολόκληρος, γεννημένος στον απόηχο της Ρωσικής Επανάστασης, από έναν Ρώσο εμιγκρέ, τον Χέρμαν Κάουφμαν, παντρεμένο με Ελληνίδα, τη Μερόπη Βουρνάζου, που σταδιακά εκπαίδευσε γενιές Ελλήνων. Ενας κόσμος που ανέπνεε στο χαρτί για το χαρτί.
Αυτή η ιστορία του «Κάουφμαν», που τυλίχτηκε με έναν επιπλέον μανδύα συμβολισμού, καθώς ο θάνατός του ακούστηκε με υπόκωφο κρότο στη δίνη της οικονομικής κρίσης. Ηταν το 2012, αλλά η καθοδική πορεία είχε αρχίσει νωρίτερα, όταν για μια σειρά από λόγους η επιχείρηση φυλλορροούσε και αδυνατούσε να ανταποκριθεί. Ωστόσο ο «Κάουφμαν», με την κόκκινη επιγραφή του να επιζεί για χρόνια στη μαρκίζα μετά τον θάνατο του βιβλιοπωλείου, υπήρξε η επιτομή της γαλλοφωνίας, της γαλλικής κουλτούρας στους κόλπους της αθηναϊκής κοινωνίας, μια φέτα Ευρώπης σε μια Αθήνα με πολλά πρόσωπα.
Χρέος…
Η νέα έκδοση για την ιστορία του «Κάουφμαν» είναι και η πρώτη απόπειρα βιογραφίας του, που φθάνει σε εμάς χάρη στην πρωτοβουλία μιας σύγχρονης εστίας γαλλοφωνίας και βιβλιοφιλίας, του «Λεξικοπωλείου» στο Παγκράτι. Για την Odile Bréhier, την ιδρύτρια του «Λεξικοπωλείου», η δημιουργία ενός βιβλίου για τον «Κάουφμαν» ήταν ένα χρέος, μια οφειλή από τα παιδικά της, ήδη, χρόνια. Οπως λέει η ίδια, νιώθει μια δόση περηφάνιας «όταν, ενίοτε, κάποιος από τους επισκέπτες αφήνει να εννοηθεί ότι το βιβλιοπωλείο μας του θυμίζει, φυσικά στη δική του κλίμακα, την ατμόσφαιρα του βιβλιοπωλείου Κάουφμαν, ή ακόμη και του Shakespeare and Co…».
Και πράγματι, ένα μεγάλο μέρος της γοητείας του «Κάουφμαν» ήταν αυτό που λέμε «ατμόσφαιρα». Βιβλιοπωλείο μικροσκοπικό, αλλά με ενσωματωμένους και λειτουργικούς όλους τους κώδικες του μυστικού σύμπαντος του βιβλίου, εμποτισμένο με την προσωπικότητα και την αισθητική όχι μόνο των ιδρυτών του αλλά και των εργαζομένων στη διάρκεια του χρόνου. Το λεύκωμα «Το βιβλιοπωλείο Κάουφμαν» είναι ένας φόρος τιμής όχι μόνο σε έναν ναό του βιβλίου και σε ένα σημείο αναφοράς της αστικής Αθήνας, αλλά και σε ένα κατάλοιπο του παλαιού κόσμου, της ευρωπαϊκής παιδείας του εικοστού αιώνα.
Στον απόηχο της Ρωσικής Επανάστασης, ο Χέρμαν Κάουφμαν, ένας Ρώσος εμιγκρές παντρεμένος με Ελληνίδα, εκπαίδευσε γενιές Ελλήνων στο τι σημαίνει «βιβλίο» πέρα από την ανάγκη και τη λειτουργία της ανάγνωσης.
Ως θρίαμβος της γαλλοφωνίας και της υπεράσπισης της γαλλικής κουλτούρας από τις παλαιότερες γενιές, ο «Κάουφμαν», συνδεδεμένος ατύπως με τη δράση του Γαλλικού Ινστιτούτου, πάσχισε και για τα ελληνικά γράμματα στη διάρκεια του Μεσοπολέμου και εξελίχθηκε σε ένα ελληνογαλλικό κράμα πολιτιστικού αποτυπώματος. Η έκδοση επιχειρεί να αγκαλιάσει όλες τις πτυχές αυτής της επιχειρηματικής και πνευματικής περιπέτειας, φωτίζοντας την Αθήνα της προπολεμικής και μεταπολεμικής κοινωνίας.
Θαυμάσια εικονογραφημένο με φωτογραφίες αρχείου αλλά και νεότερες φωτογραφίες (του Θοδωρή Χουρμουζιάδη), το βιβλίο έχει ιστορική διαδρομή, συναισθηματική εμπλοκή, πνευματική αποτίμηση, προσωπικές μαρτυρίες. Σταδιακά, σκιαγραφείται η Αθήνα της οδού Σταδίου, η Αθήνα της μεσοαστικής ζωής, η Αθήνα της σκέψης, η Αθήνα της Κατοχής, η Αθήνα της αναδημιουργίας, η Αθήνα του βιβλίου. Τα διαφωτιστικά κείμενα του Δημήτρη Παντελοδήμου, ομ. καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Marcel Durand, πρώην διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Πειραιά και διευθυντή των εκδόσεων του Βιβλιοπωλείου Κάουφμαν, και του Philippe Mignon, πρώην υπαλλήλου του βιβλιοπωλείου, ορίζουν ένα σύμπαν πλήρες με πολλές αναγνώσεις. Αποφασιστικής σημασίας ήταν η συμβολή της Αννας Αγγελιδάκη στην καλλιτεχνική επιμέλεια και στον σχεδιασμό του βιβλίου.
Πλανόδιος πωλητής
Ο Χέρμαν Κάουφμαν, με το πείσμα του εμιγκρέ για επιτυχία και ενσωμάτωση σε μια ξένη κοινωνία, ξεκίνησε στην Αθήνα ως πλανόδιος έμπορος γραμματοσήμων και σταδιακά πέρασε στο εμπόριο παλαιών βιβλίων. Σε μια Ελλάδα στη δίνη μιας μεγάλης κρίσης στη δεκαετία του 1920, ο Κάουφμαν κατορθώνει να υπογράψει συμφωνία με τον εκδοτικό οίκο Hachette για πρακτόρευση των εκδόσεών του. Στη Σταδίου 28, στη γνωστή διεύθυνση, βρίσκει μόνιμη στέγη. Ετσι αρχίζουν λίγο-πολύ όλα. Ο «Κάουφμαν» γίνεται στέκι για τους ανθρώπους του βιβλίου κοντά σε καθιερωμένους εκδοτικούς οίκους στο κέντρο της Αθήνας (Εστία, Δημητράκος, Ελευθερουδάκης, Σιδέρης, Βασιλείου, Σαλίβερος, Φέξης κ.ά). Το 1930, το βιβλιοπωλείο οργάνωσε δικό του περίπτερο εκδόσεων στις Δελφικές Εορτές του Αγγελου και της Εύας Σικελιανού. Ο Παλαμάς αναφέρει τον Κάουφμαν στην αλληλογραφία του.
Το ελληνικό βιβλίο εκείνα τα χρόνια επιχειρεί μια βελτίωση στην ποιότητα. Το 1934 ο Κάουφμαν αποφασίζει να συστήσει ξεχωριστή εκδοτική δραστηριότητα, την «Κασταλία», με σκοπό να αναδείξει Ελληνες λογοτέχνες σε εκδόσεις υψηλής αισθητικής. Εμπειρίκος, Σεφέρης, Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Βενέζης, Μπεράτης, Μάτσας, Παπατσώνης και πολλοί ακόμη (ο πλήρης κατάλογος υπάρχει στο βιβλίο). Ο «Κάουφμαν» γίνεται φυτώριο, γίνεται και θερμοκήπιο. Ιδρύει σταδιακά και άλλα μικρά βιβλιοπωλεία, στην Ομήρου 8, στη Βουκουρεστίου 11… Το 1965 ο Χέρμαν Κάουφμαν πεθαίνει. Τη διεύθυνση αναλαμβάνουν η γυναίκα του Μερόπη και ο γιος τους, επίσης Χέρμαν. Η Αθήνα αλλάζει. Πολλοί νέοι Ελληνες αρχίζουν να μαθαίνουν ξένες γλώσσες. Το 1985 η επιχείρηση πωλείται στον εκδοτικό όμιλο Hatier και εγκαινιάζεται η κυκλοφορία της ελληνικής σειράς «Confluences» υπό τη διεύθυνση του Marcel Durand. Αργότερα, το «Μεγάλο Δίγλωσσο Ελληνογαλλικό και Γαλλοελληνικό Λεξικό», «παραμένει έως σήμερα η απόλυτη και αξεπέραστη αναφορά στον τομέα αυτό».
Οι σταθμοί μιας διαδρομής 90 ετών
Δεκαετία 1920
Ο Χέρμαν Κάουφμαν, Ρώσος εμιγκρές εγκατεστημένος στην Αθήνα, ιδρύει το βιβλιοπωλείο «Κάουφμαν» εγκαινιάζοντας έναν πόλο πνευματικής ζωής και γαλλικής κουλτούρας στην οδό Σταδίου 28.
1930
Το βιβλιοπωλείο «Κάουφμαν» συμμετέχει με δικό του περίπτερο στις Δελφικές Εορτές του Αγγελου και της Εύας Σικελιανού. Λίγο αργότερα εγκαινιάζει την εκδοτική σειρά «Κασταλία» και εκδίδει σε καλαίσθητους τόμους τα έργα της γενιάς του ’30.
1965
Ο Χέρμαν Κάουφμαν πεθαίνει και το βιβλιοπωλείο συνεχίζει με τη γυναίκα του Μερόπη (έως το 1985), οπότε η επιχείρηση πωλείται στον εκδοτικό οίκο Hatier. Η δραστηριότητα διευρύνεται. Κυκλοφορία της σειράς «Confluences».
1995
Εκδίδεται το opus magnum του «Κάουφμαν», το «Μεγάλο Δίγλωσσο Ελληνογαλλικό και Γαλλοελληνικό Λεξικό», υπό την αιγίδα των πανεπιστημίων Αθηνών και Λυών (με τη συμβολή του Δημήτρη Παντελοδήμου και της Colette Lust).
2012
Το βιβλιοπωλείο «Κάουφμαν» της οδού Σταδίου 28 κλείνει οριστικά, σφραγίζοντας έναν πολυετή κύκλο πνευματικής ζωής στο κέντρο της Αθήνας.
