Η Παναγία καλυμμένη με μπλε μανδύα κρατάει απαλά το μωρό της, το οποίο ήρεμο και σίγουρο κοιμάται στον ώμο της στον πίνακα του Γιόρντανς Γιάκομπ «Η προσκύνηση των ποιμένων» (π. 1615-1616), μια σκηνή στην οποία οι δύο μοιάζουν αποκομμένοι από όσα συμβαίνουν γύρω τους. Πίσω της στέκεται ο Ιωσήφ, ενώ ο γάιδαρος στο πλάι του δηλώνει και τη συμμετοχή των ζώων. Η μορφή της Παναγίας και όσα συμβολίζει απασχόλησε έντονα και τον Κωνσταντίνο Παρθένη σε όλη την πορεία του, αλλά στο έργο του «Η Παναγία με τον Χριστό» (λάδι και μολύβι σε καμβά, πριν από τον Μάιο του 1935) που είχε δωρίσει στην κόρη του για τα 21α γενέθλιά της, είναι φανερή τόσο η τρυφερή σχέση Μητέρας και Θείου Βρέφους, όσο και η στοργή του πατέρα για την κόρη και η ικανότητα της ζωγραφικής να μπολιάζει το ανθρώπινο με το θεϊκό με γραμμές από μολύβι και αμυδρές πινελιές λεπταίσθητων χρωματικών τόνων.
Στην «Ταφή του Χριστού» (π. 1568-1570), το σώμα του Ιησού έχει κλασικές αναλογίες και είναι ζωγραφισμένο σαν αρχαίο άγαλμα, αλλά το πλούσιο χρώμα και η δραματικότητα στην έκφραση, που κορυφώνεται με τη λιποθυμία της Θεοτόκου, ανήκουν στην τέχνη της βενετσιάνικης Αναγέννησης. Ωστόσο οι άγγελοι του Θεοτοκόπουλου στον παράξενο και τόσο «μοντέρνο» πίνακα «Η συναυλία των Αγγέλων» (π. 1608-1614) δεν έχουν φτερά και είναι μέλη μιας ουράνιας ορχήστρας που παίζει κοσμικά μουσικά όργανα.
Για το Θείο και την πνευματικότητα, αλλά με εντελώς διαφορετικό τρόπο, τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς το περιεχόμενο, μιλάει επίσης το «Λευκό εικονοστάσι» (2003) του Ελληνοαμερικανού Στίβεν Αντωνάκου, μια εγκατάσταση από χρωματισμένο Versacel και νέον, η οποία με τον αφαιρετικό τρόπο της σύγχρονης τέχνης αποτελεί αναφορά στα ξύλινα εικονοστάσια της γενέθλιας πόλης του, της Σπάρτης.
Τα παραπάνω έργα τέχνης κι άλλα πολλά ακόμη φιλοξενούνται από το -2 έως τον 3ο όροφο της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, και κοινό τους στοιχείο είναι η απόδοση του Θείου στη ζωγραφική. Κάποτε βλέπαμε συχνά στα μεγάλα μουσεία λαμπρές εκθέσεις που αφορούσαν τη θρησκευτική τέχνη. Ωστόσο το θέμα της απεικόνισης θρησκευτικών σκηνών, ιδίως στη δυτική θρησκευτική τέχνη και ειδικά στη χριστιανική, μοιάζει να ταιριάζει όλο και λιγότερο στην τωρινή, πιο εκκοσμικευμένη δημόσια κουλτούρα. Γι’ αυτόν τον λόγο η πρόσφατη αναγγελία από την Πινακοθήκη για μια ξενάγηση ενηλίκων στις αίθουσές της με θέμα την «Απεικόνιση του Θείου» ήταν μια γιορτινή έκπληξη. Κι ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη το γεγονός ότι ακολούθησε καταιγισμός συμμετοχών, όπως μας λέει η Μαρίνα Τομαζάνη, ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια του μουσείου, που σχεδίασε και διεξάγει τη δράση.
Η συγκεκριμένη ξενάγηση μας προσκαλεί να ακολουθήσουμε το θέμα των θρησκευτικών απεικονίσεων μέσα από έργα βυζαντινών, μεταβυζαντινών ζωγράφων, καθώς και καλλιτεχνών της Δυτικής Ευρώπης από τα μέσα του 15ου αιώνα έως και σήμερα. Τα μέλη της μικρής ομάδας που θα ξεναγηθεί από την κ. Τομαζάνη –το ανώτατο όριο συμμετοχών είναι έως 40 άτομα ανά ξενάγηση– πρόκειται να παρακολουθήσει την ανάπτυξη ενός αφηγήματος που συγκροτείται βάσει των έργων τέχνης της μόνιμης έκθεσης.
Οι θεατές πιάνουν το νήμα των θρησκευτικών απεικονίσεων μέσα από έργα που εκτείνονται από τα μέσα του 15ου αιώνα έως και σήμερα.
Από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (1541-1614) και τη «Συναυλία των αγγέλων» έως και τους πιο σύγχρονους καλλιτέχνες σαν τον Δημήτρη Κοντό (1931-1996), η ξενάγηση στην πραγματικότητα εξετάζει πώς εξελίσσεται ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται το θρησκευτικό συναίσθημα στη ζωγραφική ανά τους αιώνες. «Για την “παλαιά” ζωγραφική έχει σημασία η αποκωδικοποίηση των συμβόλων –ζώα, πτηνά, λουλούδια– για να μπορέσει ο θεατής να προχωρήσει σε μια δεύτερη ανάγνωση των αλληγορικών συνθέσεων», μας εξηγεί η κ. Τομαζάνη. «Αλλά κώδικες υπάρχουν και στη σύγχρονη τέχνη και η κατανόησή τους βοηθάει τον θεατή».
Η «αποκαθήλωση»
Ρωτάμε την κ. Τομαζάνη εάν έχει δεχθεί από το κοινό παρατηρήσεις σχετικά με την αποκαθηλωτική συχνά διάθεση της σύγχρονης τέχνης, που αναφέρεται στη θρησκευτικότητα λιτά και με οικουμενικό τρόπο. «Σχόλια ναι, αλλά ποτέ αφορισμούς», λέει. «Ισως κάποιοι απορρίπτουν ένα έργο ως προς την τεχνική, αλλά με τη συζήτηση αντιλαμβάνονται ότι μια εικαστική αφήγηση μπορεί να είναι συγκλονιστική ακόμη κι αν στερείται ρεαλιστικών περιγραφών».
«Η απεικόνιση του Θείου μέσα από έργα της Εθνικής Πινακοθήκης», Σάββατο 7 και 14 Δεκεμβρίου, ώρα 12 το μεσημέρι.
