Τον περασμένο Μάιο, μια δήλωσή της σε διακυβερνητική επιτροπή της UNESCO (ICPRCP) είχε προκαλέσει αίσθηση, πολλές συζητήσεις και δημοσιεύματα σε Ελλάδα και εξωτερικό. Δεν ήταν άλλωστε μικρό πράγμα το να πει η εκπρόσωπος της Τουρκίας ότι το σουλτανικό «φιρμάνι» που επικαλείται η Βρετανία, για να δικαιολογήσει την απόσπαση των Γλυπτών του Παρθενώνα από τον λόρδο Ελγιν και την αγορά τους από τη βρετανική κυβέρνηση, δεν έχει βρεθεί στα οθωμανικά αρχεία.
Βέβαια, η Ζεϊνέπ Μποζ, επικεφαλής του τουρκικού τμήματος καταπολέμησης της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων, ήταν η πλέον αρμόδια για τέτοια παρέμβαση. Εργάζεται στο υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της γείτονος εδώ και 18 χρόνια, όπως είπε τη Δευτέρα στο 4ο Ελληνοτουρκικό Φόρουμ Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Ακαδημαϊκών, στο Μουσείο της Ακρόπολης. Οι έρευνές της στα οθωμανικά αρχεία, οι συμμετοχές της σε συναφείς επιστημονικές συναντήσεις είναι πολυάριθμες, αλλά όσον αφορά το «φιρμάνι» του Ελγιν άκαρπες.
Το κοινό του Ελληνοτουρκικού Φόρουμ είχε μεγάλη «προσμονή» για την ομιλία της, όπως παρατήρησε προλογίζοντάς την ο καθηγητής Κωνσταντίνος Φίλης. Η Τουρκάλα αξιωματούχος αναφέρθηκε στο υποτιθέμενο φιρμάνι, αλλά μίλησε και για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις σε ζητήματα πολιτιστικής κληρονομιάς. Και καθώς το ζήτημα των Γλυπτών είναι και πάλι στην επικαιρότητα, της ζητήσαμε μερικές διευκρινίσεις.
– Πόσο καιρό αναζητείτε το υποτιθέμενο φιρμάνι του λόρδου Ελγιν;
– Η ψηφιοποίηση των οθωμανικών αρχείων ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Εκτοτε διεξάγουμε τακτικές έρευνες σε έγγραφα που σχετίζονται με πολιτιστικά αγαθά, συμπεριλαμβανομένων των αδειών εξαγωγής και των φιρμανιών. Η εργασία αυτή αποτελεί καθημερινό μέρος των προσπαθειών μας να φέρουμε στο φως ιστορικά τεκμήρια.
– Σε ποια ακριβώς αρχεία, βιβλιοθήκες ή ιδρύματα γίνονται αυτές οι έρευνες;
– Η κύρια πηγή μας είναι η βάση δεδομένων που διαθέτουν τα Κρατικά Οθωμανικά Αρχεία. Τα φυσικά αρχεία έχουν εξεταστεί σχολαστικά, επί δεκαετίες, τόσο από Τούρκους όσο και από διεθνείς μελετητές. Παρά τις εκτεταμένες αυτές προσπάθειες, δεν έχουν βρεθεί φιρμάνια που να σχετίζονται με τη συγκεκριμένη υπόθεση.
– Γιατί προθυμοποιηθήκατε να μιλήσετε για το ζήτημα του φιρμανιού στη διακυβερνητική επιτροπή της UNESCO τον περασμένο Μάιο;
– Η Τουρκία υποστηρίζει επί μακρόν το αίτημα της Ελλάδας για επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα. Στη συνεδρίαση της ICPRCP, η εκπρόσωπος του Ηνωμένου Βασιλείου προασπίστηκε τη νομιμότητα της απόσπασης των Γλυπτών από τον λόρδο Ελγιν, κάτι που απαιτεί επαλήθευση με νομικές αποδείξεις. Ενώ βέβαια τα νομικά επιχειρήματα είναι κρίσιμα, οι μουσειακές πρακτικές και τα ηθικά πρότυπα έχουν εξελιχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, καθιστώντας αυτή την υπόθεση αστήρικτη ήδη από δεοντολογικής άποψης. Παρ’ όλα αυτά, χωρίς χειροπιαστή τεκμηρίωση, ο ισχυρισμός περί νομιμότητας φαίνεται να στερείται δικαιολόγησης. Θεώρησα σημαντικό να επισημάνω αυτό το κενό.
– Υπήρξαν μετά τη δήλωσή σας αντιδράσεις στα παρασκήνια της διακυβερνητικής επιτροπής της UNESCO; Ποιο ήταν το κλίμα ειδικά από τη βρετανική πλευρά;
– Δεν είχα καμία άμεση αντίδραση, ούτε και περίμενα κάποια. Το Βρετανικό Μουσείο εξέδωσε δημόσια ανακοίνωση τον Μάιο, με την οποία αναγνώριζε την αφοσίωση της Ελλάδας στην επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα. Η ανακοίνωση έδινε έμφαση στη σημασία της συνεργασίας των δύο πλευρών για την εξεύρεση λύσης. Συμφωνώ απολύτως ότι η συνεννόηση είναι απαραίτητη και παραμένω πολύ αισιόδοξη για μια θετική έκβαση. Πιστεύω ότι τελικά το ζήτημα θα επιλυθεί με ειρηνικό και φιλικό τρόπο. Τούτου λεχθέντος, η Τουρκία, ως μέρος συμβαλλόμενο σε αυτή τη συζήτηση μέσω της ιστορίας, θα συνεχίσει να καταθέτει αυτά που θεωρεί πραγματικά και ορθά.
«Ενώ βέβαια τα νομικά επιχειρήματα είναι κρίσιμα, οι μουσειακές πρακτικές και τα ηθικά πρότυπα έχουν εξελιχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, καθιστώντας αυτή την υπόθεση αστήρικτη ήδη από δεοντολογικής άποψης. Χωρίς χειροπιαστή τεκμηρίωση, ο ισχυρισμός περί νομιμότητας φαίνεται να στερείται δικαιολόγησης».
– Είχατε άλλες αντιδράσεις έκτοτε;
– Ναι. Εχω λάβει θερμά μηνύματα τόσο από Ελληνες όσο και από Τούρκους, που εκτιμούν την αλληλεγγύη μεταξύ των εθνών μας σε αυτό το θέμα.
– Υπήρξε στο μεταξύ κάποια άλλη εξέλιξη όσον αφορά τις έρευνές σας για το φιρμάνι; Κάποια ενδιαφέρουσα επιστημονική δημοσίευση λόγου χάρη που υπέπεσε στην αντίληψή σας;
– Δεν προέκυψε καμία νέα εξέλιξη που να αλλάξει τη στάση μου. Αν υπήρξε ποτέ φιρμάνι, θα είχε παρουσιαστεί στο Βρετανικό Μουσείο κατά τη στιγμή της απόκτησης των Μαρμάρων, για να επιβεβαιώσει τη νομιμότητά της. Αντίθετα, αυτό που έχουμε είναι ένα ιταλικό έγγραφο που παρουσιάζεται ως μετάφραση και το οποίο όμως στερείται των απαραίτητων νομικών και τυπικών χαρακτηριστικών.
– Τι γνώμη έχετε ως ειδικός για αυτή τη μετάφραση;
– Αν και δεν είμαι ιστορικός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η ειδικότητά μου έγκειται στην επιστροφή και στον επαναπατρισμό πολιτιστικών αγαθών και η δουλειά μου περιλαμβάνει τη διεξαγωγή έρευνας σε κρατικά αρχεία για σχετικά έγγραφα. Το λεγόμενο ιταλικό έγγραφο στερείται βασικών χαρακτηριστικών όπως η tugra –το αυτοκρατορικό μονόγραμμα– ή οποιαδήποτε επίσημη σφραγίδα που θα το συνέδεε με την οθωμανική διοίκηση. Χωρίς αυτά δεν μπορεί να θεωρηθεί νόμιμη απόδειξη ιδιοκτησίας.
– Επιτρέψτε μου να κάνω τον συνήγορο του διαβόλου: υπάρχει περίπτωση να δόθηκε φιρμάνι στον λόρδο Ελγιν, αλλά ύστερα από τόσα χρόνια να έχει χαθεί;
– Ακόμη και αν υπήρχε τέτοια πιθανότητα, η απουσία οποιωνδήποτε σχετικών εγγράφων καθιστά αδόκιμο τον ισχυρισμό. Οταν τα Μάρμαρα προσφέρθηκαν αρχικά στη Βρετανία, υπήρξε δισταγμός λόγω αμφιβολιών για τη νομιμότητα της απόκτησής τους. Αν υπήρχε φιρμάνι, σίγουρα θα είχε παρασχεθεί στην αρμόδια επιτροπή εκείνη την περίοδο. Οι χωρίς στοιχεία εικασίες για ένα δήθεν χαμένο έγγραφο υπονομεύουν την αξιοπιστία του επιχειρήματος περί νομιμότητας. Ακόμη όμως και αν κάτι τέτοιο γινόταν δεκτό, τα ηθικά ζητήματα που περιβάλλουν αυτή την υπόθεση παραμένουν αναμφισβήτητα.
– Εσείς ποια λύση θεωρείτε την πιο ενδεδειγμένη για το ζήτημα των Γλυπτών του Παρθενώνα;
– Τα Γλυπτά του Παρθενώνα πρέπει να επιστραφούν στην Ελλάδα και να εκτεθούν στο Μουσείο της Ακρόπολης, όπου θα επανενωθούν με το μνημείο στο οποίο ανήκουν. Αυτή η κίνηση όχι μόνο θα αποκαθιστούσε την ακεραιότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας, αλλά θα είχε θετική αντανάκλαση και στο ίδιο το Βρετανικό Μουσείο, καθώς θα συγκέντρωνε τον θαυμασμό του κοινού διεθνώς και θα δημιουργούσε στον κόσμο των μουσείων ένα προηγούμενο ηθικής επανόρθωσης.
– Πώς μπορούν οι χώρες μας να συνεργαστούν σε ζητήματα επαναπατρισμών και πολιτιστικής κληρονομιάς γενικότερα;
– Η Ελλάδα και η Τουρκία έχουν μια μακροχρόνια διμερή συμφωνία για την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών. Αν και η συμφωνία αυτή μπορεί να είναι άγνωστη στο ευρύ κοινό, τα δύο έθνη συνεργάζονται εδώ και χρόνια για τη διαφύλαξη της κοινής μας πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ενίσχυση τέτοιων συνεργασιών θα μπορούσε να αναβαθμίσει περαιτέρω τις περιφερειακές και διεθνείς προσπάθειες για την επιστροφή και την προστασία των πολιτιστικών αγαθών.
