«Κάθε σταθμός θα είναι και ένα μουσείο. Αυτό θα καθιστά το μετρό Θεσσαλονίκης ξεχωριστό και μοναδικό από κάθε άλλο μέσο σταθερής τροχιάς στον κόσμο», δήλωναν το 2006 οι εκπρόσωποι της κατασκευαστικής εταιρείας του μετρό όταν υπέγραφαν το μνημόνιο συνεργασίας με το υπουργείο Πολιτισμού στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Γνώριζαν και οι δύο πλευρές ότι οι μετροπόντικες θα χτυπούσαν την πιο «χρυσοφόρα» φλέβα αρχαιολογικού θησαυρού της πόλης. Οι αρχαιολόγοι είχαν τότε επισημάνει ότι τα βάθη όπου είχε σχεδιαστεί η χάραξη του μετρό συνέπιπταν με τις αρχαιολογικές επιχώσεις μιας πόλης με αδιάκοπη ζωή από την ίδρυσή της το 316/315 π.Χ. Το μόνο που δεν γνώριζαν ήταν ποιες εκπλήξεις έκρυβαν.
Το περασμένο Σαββατοκύριακο που άνοιξαν μετρό και ουρανοί, ένα ετερόκλητο πλήθος χύθηκε στις αποβάθρες συμμετέχοντας σ’ αυτή τη σιωπηλή γιορτή, χωρίς μουσικές και τραγούδια, απόκοσμη, τελετουργική. Εμοιαζε με κάθοδο εξαγνισμού από την γκρίνια και τη μιζέρια, μαζί με τις θλιβερές εικόνες που άφηνε πίσω η κακοκαιρία «Bora» (ξεριζωμένα δένδρα, σπασμένα κλαδιά, πλημμυρισμένους δρόμους, σκουπίδια). Χαμογελαστά πρόσωπα, κραυγές ενθουσιασμού, από μικρούς και μεγάλους, κινητά σηκωμένα, απαθανάτιζαν το πρωτόγνωρο βίωμα να διασχίσουν την πόλη τους μέσα σε ελάχιστα λεπτά. Ο προορισμός δεν ήταν μόνο να γνωρίσουν το μετρό που θα αλλάξει την καθημερινότητά τους, αλλά να δουν την πόλη κάτω από την πόλη, τα ανοιχτά του μουσεία. «Εδώ δεν βλέπω αρχαία. Πάμε στον σταθμό που είναι σαν μουσείο», έλεγε ένας νεαρός στους φίλους του κατεβαίνοντας τις κυλιόμενες σκάλες στον σταθμό Πανεπιστήμιο. Η Βενιζέλου έχει γίνει ήδη προορισμός.
Αυτή τη διαδρομή στα «ανοιχτά μουσεία» ακολουθήσαμε 18 χρόνια μετά την υπογραφή εκείνου του μνημονίου. Με εξαίρεση την εγκιβωτισμένη πολεοδομική νησίδα στον σταθμό Βενιζέλου και τον ανοιχτό αρχαιολογικό χώρο στην Αγίας Σοφίας, 21 κινητά ευρήματα από τα 300.000 που αποκάλυψαν συνολικά οι ανασκαφές του μετρό, κοσμούν τους χώρους των εκδοτηρίων σε τρεις (Σιντριβάνι, Αγία Σοφία, Δημοκρατία) από τους 13 σταθμούς της γραμμής. Παρά τα ελάχιστα εκθέματα που δεν συνιστούν «μουσεία», η πληροφόρηση για την εντός των τειχών αρχαία πόλη που όριζαν οι δύο πύλες της, ανατολικά (Σιντριβάνι) και δυτικά (πλατεία Δημοκρατίας) είναι πυκνή. Συνοπτικά, μεστά, κείμενα και πολλές φωτογραφίες από τα σκάμματα της μεγάλης και πλούσιας σε ευρήματα ανασκαφής, δίνουν το ιστορικό πλαίσιο της Θεσσαλονίκης, τη συνεχιζόμενη κατοίκησή της επί 24 αιώνες, την τοπιογραφία κάθε σταθμού, το αφήγημα του διαχρονικού οδικού άξονα της Εγνατίας, την πολεοδομική οργάνωση της πόλης από την ίδρυσή της 316 π.Χ. ώς την πυρκαγιά του 1917.
Στο «Σιντριβάνι», σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου και τοιχογραφιών από την κοιμητηριακή βασιλική (400-500 μ.Χ.) και τέσσερις μαρμάρινες λάρνακες με γλυπτό διάκοσμο (100-300 μ.Χ.) μέσα σε προθήκες δίνουν μια γεύση από τους πλούσιους τάφους του ανατολικού νεκροταφείου των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων και τον εκχριστιανισμό της νεκρόπολης με την ίδρυση λατρευτικού κτιρίου πάνω στο οποίο κτίστηκε μια τρίκλιτη βασιλική.
Συνοπτικά κείμενα και φωτογραφίες από τα σκάμματα της ανασκαφής δίνουν το ιστορικό πλαίσιο της περιοχής.
Στον σταθμό Αγίας Σοφίας μια προθήκη με ασήμαντες φαινομενικά αλλά πολύτιμες πηγές της μικροϊστορίας «χτίζουν» τον ιστορικό κορμό του τόπου. Θραύσματα από λυχνάρια, αμφορείς, αγγεία, γυάλινα και μεταλλικά αντικείμενα, ελληνιστικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά, οθωμανικά κι όσα θάφτηκαν από τις στάχτες της μεγάλης πυρκαγιάς (1917) απεικονίζουν με ελκυστικό τρόπο τη στρωματογραφία της πόλης από την ίδρυσή της.
Στον υπαίθριο αρχαιολογικό χώρο κάτω από το στέγαστρο του σταθμού Αγίας Σοφίας, ο επισκέπτης ταξιδεύει νοερά στην αυτοκρατορική Θεσσαλονίκη, σ’ έναν συμβολικό τόπο ανάμεσα σε δύο σημαντικές χριστιανικές βασιλικές, της Αχειροποιήτου και της πεντάκλιτης επισκοπικής στη θέση του Ναού της Του Θεού Σοφίας. Αυτό το διαχρονικό σταυροδρόμι του decumanus maximus της ύστερης αρχαιότητας/βυζαντινής λεωφόρου και του κάθετου cardo όπου αναπτύχθηκε ένα μεγαλεπήβολο πρόγραμμα αστικού σχεδιασμού τον 6ο αιώνα συνιστούσε το επίκεντρο της πολιτικής και θρησκευτικής ζωής της πόλης. Ενα τοπογραφικό της περιοχής με σχεδιαστική αναπαράσταση και κείμενα (και σε γραφή Μπράιγ) καθοδηγεί τον επισκέπτη στα μνημειακά αρχιτεκτονικά σύνολα της ύστερης αρχαιότητας και της βυζαντινής περιόδου, τα οποία διατηρούνται κατά χώραν, εκατέρωθεν της σημερινής Εγνατίας.
Στον σταθμό Δημοκρατίας, δεκατρείς αμφορείς (τύπου Γάζας) μεταφοράς και αποθήκευσης κρασιού που βρέθηκαν ακέραιοι, στοιβαγμένοι πάνω σε πάγκο στις υπαίθριες εγκαταστάσεις εκκλησιαστικού συγκροτήματος (450 μ.Χ.), μας μεταφέρουν στην εμπορική περιοχή της ύστερης αρχαιότητας (σημερινός Βαρδάρης). Μεγάλες κρατικές αποθήκες (κρασιού και λαδιού) και εργαστήρια (ελαιοτριβεία) εκτείνονταν εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε από την ύπαιθρο χώρα στη Χρυσή Πύλη. Στον ίδιο σταθμό μια μαρμάρινη σαρκοφάγος (200-300 μ.Χ.) του δυτικού νεκροταφείου τραβάει τα βλέμματα κάθε περαστικού. Η χαραγμένη ελληνική επιγραφή μάς αποκαλύπτει ότι ο επιφανής, προφανώς, πολίτης «Καλπούρνιος Εύδημος» κατασκεύασε αυτή τη σαρκοφάγο για τη «γλυκύτατη» νεκρή σύζυγό του (3ος αιώνας).
Σταθερός προορισμός όλων είναι ο σταθμός Βενιζέλου. Εχει ήδη χυθεί πολύ μελάνι για το διαχρονικό πολεοδομικό σύνολο έκτασης 1.300 τ.μ. Προς το παρόν οι επισκέπτες περιηγούνται τον χώρο από τα γυάλινα μπαλκόνια, διαβάζουν την ιστορία της διαχρονικής του χρήσης, τις φάσεις της ανακατασκευής του στις οθόνες αφής και βλέπουν βίντεο και τρισδιάστατες απεικονίσεις της πόλης σε κάθε ιστορική περίοδο της μακραίωνης πορείας της. Από τον Ιανουάριο οργανωμένες ξεναγήσεις θα επιτρέπουν στους ενδιαφερόμενους να περπατήσουν στον μνημειακό δρόμο, να κατανοήσουν τις μεταμορφώσεις στον δημόσιο χώρο, να διακρίνουν το τετράπυλο (το μνημειακό οικοδόμημα στη διασταύρωση του decumanus maximus/μέσης λεωφόρου των Βυζαντινών), την ημικυκλική πλατεία του, τα εργαστήρια και τα καταστήματα της βυζαντινής αγοράς όπου συναντιούνταν οι πολιτισμοί της Δύσης και της Ανατολής, τη συγκλονιστική συνέχεια του εμπορικού του χαρακτήρα έως τις μέρες μας.
