Θα μπορούσε να είναι μια Κιβωτός για τον 21ο αιώνα. Μόνο που το ανθρώπινο δείγμα που διασώζεται στην ταινία του Τζόσουα Οπενχάιμερ «The Εnd», ύστερα από μια περιβαλλοντική καταστροφή, που καθιστά τη Γη μη κατοικήσιμη, κουβαλά όλα τα τραύματα, τις ανεπάρκειες, τη νοσηρότητα, τις ενοχές και τα πάθη του είδους.
Αλλά μέσα στο πολυτελές καταφύγιό τους, η τριμελής οικογένεια (μπαμπάς, μαμά και 20χρονος γιος που δεν γνώρισε τον έξω κόσμο), μαζί με λίγα ακόμη έμπιστα πρόσωπα, πλαισιωμένοι από σπουδαία έργα τέχνης, όλων των ρευμάτων και των εποχών, τραγουδούν και χορεύουν. Ο λάτρης του ρεαλισμού, βραβευμένος ντοκιμαντερίστας και δύο φορές υποψήφιος για Οσκαρ, Τζόσουα Οπενχάιμερ, δεν επιλέγει τυχαία τη μορφή του μιούζικαλ για την πρόσφατη, πρώτη μυθοπλασία του, που θα προβάλλεται από την ερχόμενη Πέμπτη (12 Δεκεμβρίου). Ενα μετα-μιούζικαλ, θα λέγαμε, σκοτεινό, μείγμα μαύρης κωμωδίας, ιδιότυπης επιστημονικής φαντασίας και ψυχολογικού θρίλερ με οικολογικούς απόηχους. Σαρκάζει άραγε ο σκηνοθέτης με τις «φρούδες ελπίδες», με τις οποίες τροφοδοτούσε τους θεατές το χολιγουντιανό μιούζικαλ στην εποχή της ακμής του (δεκαετίες ’40 και ’50);
Στα δύο (εξαιρετικά) ντοκιμαντέρ του, την «Πράξη του φόνου» και την «Οψη της σιωπής» (2014), εστιάζει στις μαζικές σφαγές που ακολούθησαν την επιβολή του δικτατορικού καθεστώτος στην Ινδονησία το 1965. Με οδηγό τη μνήμη και την αφήγηση, αναπαριστά τα γεγονότα από την πλευρά του δήμιου/δυνάστη. Μέσα από την ανορθόδοξη ματιά του, αναδύεται όλο το σκοτάδι και η κτηνωδία μιας από τις λιγότερο γνωστές σελίδες της σύγχρονης Ιστορίας.
Ο Τζόσουα Οπενχάιμερ, ντυμένος στα μαύρα, μικροκαμωμένος, αεικίνητος, κάθεται απέναντί μου. Εχει αψηφήσει το τζετ λαγκ και την κούραση (έχει μόλις φτάσει στη Θεσσαλονίκη από την Ιαπωνία, προσκεκλημένος του 65ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου) και ακολουθεί πιστά και με κέφι το πρόγραμμα των συνεντεύξεων.
– Η Κιβωτός της Παλαιάς Διαθήκης αναφέρεται στη σωτηρία του κόσμου. Η δική σας στρέφεται στην παρατήρηση. Παρατηρείτε συμπεριφορές, τρόπο σκέψης, αντίδρασης, κίνητρα. Οπως και στα ντοκιμαντέρ σας.
– Ναι, φυσικά, με ενδιαφέρει η ανθρώπινη συμπεριφορά, αυτό είναι το σημείο εκκίνησης… (μικρή παύση). Δεν το έχω σκεφτεί ποτέ από αυτήν τη σκοπιά. Βάζω διαρκώς τους ανθρώπους να συγκρούονται με τους εαυτούς τους, να συγκρούονται με το παρελθόν τους. Ισχύει για την ταινία αλλά, υποθέτω, και για τα ντοκιμαντέρ μου, το παρελθόν είναι ο αντίπαλος. Την ίδια στιγμή πιστεύω πως είμαστε το παρελθόν μας, είμαστε οι ιστορίες μας. Αν συγκρούεσαι με το παρελθόν σου, λοιπόν, ουσιαστικά συγκρούεσαι με τον εαυτό σου. Για αυτόν τον λόγο οι καθρέφτες και οι αντανακλάσεις παίζουν κομβικό ρόλο στο «The Εnd».
– Το «Τέλος» του τίτλου είναι το τέλος του κόσμου όπως τον ξέρουμε;
– Το τέλος είναι πολύ πένθιμος χαρακτηρισμός, πρόκειται όμως για το τέλος ενός βιώσιμου ανθρώπινου είδους. Στην τελευταία σκηνή, καθώς ατενίζουν την άβυσσο και χάνονται στην ανυπαρξία, αντικαθίστανται από κάτι που μοιάζει να είναι το σύμπαν, αλλά αποδεικνύεται πως είναι ο μικρόκοσμος του πλαγκτόν. Είναι μια ελεγεία για το γεγονός πως όταν τελειώσει η δική μας ζωή θα υπάρξει μια άλλη. Oταν καταστρέψουμε τους εαυτούς μας θα υπάρξει μια άλλη μορφή ζωής, απλή, πεινασμένη, βίαιη, βασική. Αυτό που κάνουμε στο κλίμα τώρα αυξάνοντας δραματικά την οξύτητα των ωκεανών είναι να καταστρέφουμε ενδοσκελετικούς οργανισμούς, όπως είναι το πλαγκτόν, που βρίσκονται στη βάση της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας. Είναι λοιπόν πολύ πιθανό πως όταν φτάσουμε στο τέλος, αυτό το αλληγορικό τέλος, να πρέπει να περιμένουμε έως και δύο εκατομμύρια χρόνια μέχρι να μπορέσουν οι ωκεανοί να αναγεννηθούν και να καταφέρουν να δημιουργήσουν ακόμη κι αυτή την πρωταρχική μορφή ζωής.
– Οι ήρωες της ταινίας μιλούν συχνά για «όρια». Αυτήν την περίοδο στην πολιτική πραγματικότητα της Αμερικής τα όρια φαίνεται διαρκώς να ξεπερνιούνται. Σας φοβίζει αυτό;
– Πιστεύω πως βρισκόμαστε σε ένα επικίνδυνο, τρομακτικό σημείο καμπής. Αλλά και στην Ευρώπη βλέπω έναν πολιτικό επαναπροσδιορισμό, με την μέχρι πρότινος παραδοσιακή συντηρητική Δεξιά που εκπροσωπούσε τις επιχειρήσεις να επιστρέφει στις εθνικιστικές, λαϊκιστικές ρίζες της, εκπροσωπώντας τις φτωχές και θυμωμένες μάζες. Την ίδια στιγμή, τα αριστερά κόμματα αποτυγχάνουν να εκφράσουν αυτόν τον θυμό και να αντιμετωπίσουν τις αιτίες του. Οι οικογένειες του πατέρα μου και της μητριάς μου φυγαδεύτηκαν από τη Γερμανία και την Αυστρία αντίστοιχα. Μόλις σήμερα έμαθα πως η Θεσσαλονίκη είχε ένα εξαιρετικά εύρωστο εβραϊκό πληθυσμό που στη συντριπτική του πλειοψηφία δολοφονήθηκε. Και πιστεύω πως βρισκόμαστε πάλι σε μια παρόμοια κατάσταση βίαιης πολιτικής αναταραχής, γεγονός που με φοβίζει. Ή μάλλον με κάνει να αισθάνομαι άβολα γιατί καλούμαι να μιλήσω για την κυκλοφορία της ταινίας μου σε αυτήν την τόσο ευαίσθητη και επικίνδυνη πολιτική συγκυρία, τη στιγμή που αυτό που πραγματικά θα ήθελα να κάνω είναι να ακούσω, να αφουγκραστώ, να σκεφτώ και να προσπαθήσω να καταλάβω αυτό που συμβαίνει.
Βρισκόμαστε σε ένα επικίνδυνο, τρομακτικό σημείο καμπής.
– Η ακραία ρητορική του Τραμπ μοιάζει σαν να «κανονικοποιείται», να αποκτά μαζική αποδοχή. Το πιστεύετε αυτό;
– Συμφωνώ μαζί σας ότι είναι πάρα πολύ επικίνδυνο το γεγονός ότι γίναμε λιγότερο ευαίσθητοι απέναντι σε αυτήν την ακραία ρητορική και ο κόσμος πιστεύει τις υποσχέσεις του και δεν κατεβαίνει στους δρόμους να διαμαρτυρηθεί για το αποτέλεσμα. Θα μπορούσε βεβαίως κάποιος να πει πως δεν υπάρχει λόγος να αντιδράσει ο κόσμος για ένα έγκυρο αποτέλεσμα. Το 2016 αντιδράσαμε άμεσα γιατί το σοκ ήταν πολύ μεγάλο. Τώρα γνωρίζουμε πως ο Τραμπ ελέγχει απόλυτα το κόμμα και έχει φροντίσει να έχει γύρω του ανθρώπους που θα κάνουν ό,τι κι αν θελήσει, θα κάνουν τα πάντα για να τον ευχαριστήσουν, για να του δώσουν οτιδήποτε ζητήσει. Φοβάμαι πως η απουσία αντιδράσεων αυτήν τη φορά δεν οφείλεται μόνο στην απευαισθητοποίησή μας αλλά και στο ότι έχουν αρχίσει να μας τρομάζουν οι ενδεχόμενες συνέπειες. Υπάρχει, ξέρετε, ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας, ο Τίμοθι Σνάιντερ, που έχει μιλήσει για την τυραννία. Και έχει πει πως το πρώτο και ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που μπορεί να κάνει κάποιος για να προστατέψει τον εαυτό του από την απολυταρχία είναι να μην υπακούει εκ των προτέρων. Φοβάμαι πως κάνουμε αυτό ακριβώς, πως ο κόσμος αυτολογοκρίνεται γιατί τρομάζει με τις συνέπειες που μπορεί να υπάρξουν αν μιλήσει.
– Τι είναι πιο επικίνδυνο για τον κόσμο μας, η πολιτική ή ο αδιανόητος πλούτος; Ο Τραμπ ή ο Ελον Μασκ;
– Ειλικρινά δεν ξέρω. Θέλω να πω, ο αδιανόητος πλούτος και το πολιτικό σύστημα που του επιτρέπει να υπάρχει είναι αδιαχώριστα… Από τη δημοκρατική περίοδο του New Deal μέχρι και καθ’ όλη τη διάρκεια της συντηρητικής διακυβέρνησης του Αϊζενχάουερ είχαμε έναν οριακό φορολογικό συντελεστή της τάξης του 90%. Τόσο οι Δημοκρατικοί, όσο και οι Συντηρητικοί συμφωνούσαν σ’ αυτό γιατί έβλεπαν πως η αναδιανομή του πλούτου και η εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης για τον κόσμο ήταν απαραίτητη αν ήθελαν οι ΗΠΑ να είναι ανταγωνιστικές απέναντι στη Σοβιετική Ενωση και στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Ακόμη λοιπόν και στις Ηνωμένες Πολιτείες, ακόμη και με συντηρητικό πρόεδρο, υπήρχε ένα πολιτικό σύστημα που έκανε αδύνατη τη συσσώρευση τόσο μεγάλου πλούτου σε έναν Ελον Μασκ. Αυτές οι πολιτικές από το ’70 και μετά, με τη διακυβέρνηση Ρέιγκαν, αποδιαρθρώθηκαν σταδιακά και συστηματικά. Κάτι ανάλογο συνέβη και στη Βρετανία της Μάργκαρετ Θάτσερ. Και τώρα σε όλη την Ευρώπη, με τον νεοφιλελευθερισμό. Και έτσι αυτήν τη στιγμή έχουμε από τη μια τον νεοφιλελευθερισμό που επιτρέπει την ύπαρξη του αδιανόητου πλούτου, και από την άλλη το φάσμα του φασισμού που αναδύεται από τις στάχτες του σαν τον φοίνικα. Τον εθνικολαϊκισμό να βγαίνει και πάλι από το χρονοντούλαπο της Ιστορίας.
– «Το μέλλον είναι λαμπρό» («The future is bright») επαναλαμβάνουν, ως ρεφρέν, τραγουδώντας, οι ήρωες της ταινίας. Σαρκαστικό;
– Το μέλλον… Υπάρχουν δύο τύποι ελπίδας. Ο ένας είναι η ψεύτικη ελπίδα που βασίζεται στην αυταπάτη, όταν προσπαθείς να πείσεις τον εαυτό σου πως ό,τι και να γίνει όλα θα πάνε καλά. Αυτό είναι επί της ουσίας απόγνωση μεταμφιεσμένη σε ελπίδα, ένα ψέμα. Αυτός ο τύπος ελπίδας είναι που τροφοδότησε τη λεγόμενη «χρυσή εποχή του αμερικανικού μιούζικαλ». Αν τον ακολουθήσουμε, θα συνεχίσουμε την πορεία προς την άβυσσο. Υπάρχει όμως τρόπος να ανακοπεί, αν αναγνωρίσουμε με απόλυτη ειλικρίνεια τα προβλήματά μας και αλλάξουμε. Δεν μπορείς να λύσεις ένα πρόβλημα αν φοβάσαι να το παραδεχτείς. Αν καταφέρουμε να παραδεχτούμε τα προβλήματά μας μπορούμε να δουλέψουμε μαζί και να τα αντιμετωπίσουμε. Αυτό είναι το μήνυμα του «Τέλους», αυτό είναι το είδος της ελπίδας που με εμψύχωσε και με έκανε να γυρίσω αυτήν την ταινία. Είναι η ελπίδα που με βοηθάει στη δουλειά μου, ο λόγος που κάνουμε αυτήν τη συνέντευξη…
Στο «The Εnd» πρωταγωνιστούν: Τίλντα Σουίντον, Μάικλ Σάνον, Τζορτζ Μακέι, Μόουζες Ινγκραμ. Το σενάριο υπογράφουν οι Τζόσουα Οπενχάιμερ και Ράσμους Χάιστερμπεργκ, ενώ τα τραγούδια έγραψαν οι Τζόσουα Σμιντ (μουσική) και Τζόσουα Οπενχάιμερ (στίχοι).
