Τα σοβιετικά τανκς έχουν εισβάλει στη Βοημία –ο Κούντερα δεν την αποκάλεσε ποτέ Τσεχοσλοβακία– και όλος ο κόσμος δεν έχει άλλο θέμα συζήτησης. Εκτός από τη μάνα του Κάρελ. Είναι Αύγουστος, τα αχλάδια έχουν ωριμάσει, η μάνα του Κάρελ είπε στον φαρμακοποιό να τα μαζέψει και εκείνος δεν το έκανε. Η μάνα θύμωσε. «Η μαμά δεν μπορούσε να τον συγχωρέσει, κι αυτό έβγαζε τον Κάρελ και τη Μαρκέτα απ’ τα ρούχα τους: όλοι σκέφτονται τα τανκς, κι εσύ σκέφτεσαι τ’ αχλάδια, τη μάλωναν. Επειτα μετακόμισαν, παίρνοντας μαζί τους την ανάμνηση της μικρότητάς της. Αλλά τα τανκς είναι όντως πιο σημαντικά από τ’ αχλάδια; Με το πέρασμα του χρόνου ο Κάρελ συνειδητοποίησε πως η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα δεν είναι τόσο αυτονόητη όσο νόμιζε πάντα, κι άρχισε να συμμερίζεται κρυφά την προοπτική της μαμάς, που είχε στο πρώτο πλάνο ένα μεγάλο αχλάδι και κάπου πίσω, μακριά, ένα τανκς όχι μεγαλύτερο από μια πασχαλίτσα, που από στιγμή σε στιγμή θα πετάξει και θα γίνει άφαντη. Α ναι! Τελικά, τελικά έχει δίκιο η μαμά: το τανκς είναι φθαρτό, το αχλάδι αιώνιο» (Μίλαν Κούντερα, «Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης», μτφρ. Γιάννης Η. Χάρης, Εστία, 2011, σ. 44, βλ. και σ. 64). Στο απόσπασμα αυτό αποτυπώνεται, με απολύτως κουντερικό τρόπο (τo αχλάδι είναι αιώνιo!), η στάση του συγγραφέα απέναντι στην πολιτική και στην ιστορία της πολιτικής.
Τα τανκς είναι φοβερά μηχανήματα, αλλά είναι πάντως μηχανήματα επιφάνειας, δεν μπορούν να αγγίξουν τα προαιώνια βάθη της ζωής, με τις αέναα επαναλαμβανόμενες χειρονομίες. Οσα τανκς και αν κινούνται στους δρόμους της Πράγας, οι μανάδες θα κοιμίζουν το βράδυ τα μωρά τους, τα παιδιά θα παίζουν, οι νέοι θα ερωτεύονται, όλοι θα φοβούνται τις αρρώστιες και τα αχλάδια αιωνίως θα συλλέγονται.
Σε έναν κόσμο που δεν πιστεύει στην αθανασία, η λύτρωση από την ιστορία δεν βρίσκεται στην αιωνιότητα, αλλά στην καθημερινότητα.
Η αντιπαράθεση ανάμεσα στα τανκς και τα αχλάδια εκφράζεται ήδη, στη συνάντηση του Λούντβιχ (τα τανκς) με τη Λουτσία (τα αχλάδια), στο «Αστείο» (1967), το πρώτο μυθιστόρημα του Κούντερα, πριν δηλαδή από τον μοιραίο Αύγουστο του 1968 και την πραγματική εισβολή των τανκς στην Πράγα. Ο Λούντβιχ, που πιστεύει στην ιστορία, τόσο πολύ μάλιστα ώστε να την υποστεί (διαγράφεται από το κόμμα για ένα αστείο, αποβάλλεται από το πανεπιστήμιο, στρατεύεται), συναντάει τη Λουτσία, η οποία, αντίθετα, την αγνοεί εντελώς. Ο Λούντβιχ έχει σπάσει τα μούτρα του με την πολιτική επαγρύπνηση, την ταξική πάλη, τη δικτατορία του προλεταριάτου, με τις τακτικές και τις στρατηγικές, για τα οποία η Λουτσία δεν έχει ιδέα. Ο Λούντβιχ, ο άνθρωπος ο πεπεισμένος ότι μακριά από το τιμόνι της Ιστορίας δεν υπάρχει ζωή, όταν συναντάει τη Λουτσία βρίσκει «μια εντελώς καινούρια και αναπάντεχη ευκαιρία για ζωή: μπροστά [τ]ου απλωνόταν, κρυμμένο κάτω απ’ τα απλωμένα φτερά της Ιστορίας, το ξεχασμένο λιβάδι της καθημερινής ζωής, όπου [τον] περίμενε μια ταπεινή και φτωχή γυναίκα, άξια όμως ν’ αγαπηθεί: η Λουτσία» («Το αστείο», μτφρ. Γιάννης Η. Χάρης, Εστία, 2002, σ. 98). Η Λουτσία δεν τα είδε ποτέ τα μεγάλα φτερά της Ιστορίας, δεν άκουσε ποτέ το φτεροκόπημά τους, «δεν ήξερε τίποτα για την Ιστορία η Λουτσία· ζούσε κάτω απ’ αυτήν· δεν ένιωθε καμιά λαχτάρα γι’ αυτήν· της ήταν ξένη· δεν ήξερε τίποτα για τις μεγάλες και πρόσκαιρες έγνοιές της, εκείνη ζούσε για τις μικρές και αιώνιες έγνοιες τις δικές της» (σ. 98). Οι μεγάλες έγνοιες (τα τανκς) είναι πρόσκαιρες, οι μικρές (τα αχλάδια) είναι αιώνιες. Η Λουτσία θα πάρει από το χέρι τον Λούντβιχ και θα τον βγάλει έξω από την Ιστορία, θα τον οδηγήσει στη λύτρωση και την ευτυχία. Σε έναν κόσμο που δεν πιστεύει στην αθανασία, η λύτρωση από την ιστορία δεν βρίσκεται στην αιωνιότητα αλλά στην καθημερινότητα. Ή, με άλλη διατύπωση, η μόνη λυτρωτική αιωνιότητα που υπάρχει είναι οι παντοτινές και ακατάλυτες χειρονομίες της καθημερινής ζωής.
Ο Κούντερα, ένας άνθρωπος που τα πραγματικά τανκς τα υπέστη στην ίδια του τη ζωή, γνωρίζει βεβαίως καλά ότι έρχεται πολύ συχνά στην Ιστορία η μαύρη ώρα που δεν μας αφήνουν να μαζέψουμε τα αχλάδια μας. Είναι τότε που η Ιστορία γίνεται εφιάλτης: ποια αχλάδια μάζευαν στο Αουσβιτς, στο Γκουλάγκ, στα χαρακώματα των πολέμων ή σήμερα στη Γάζα και στο Χαρτούμ; Για αυτόν ακριβώς τον λόγο επινοεί την παρηγορητική ιδέα ότι τα τανκς και ο Χούσακ και όλοι οι τύραννοι είναι πρόσκαιροι, και όσο κακό και αν κάνουν θα φύγουν σαν τις πασχαλίτσες, ενώ τα αχλάδια είναι αιώνια και θα πάρουν εκδίκηση! Τους ανθρώπους βέβαια που χάθηκαν και τις ζωές που τσαλαπατήθηκαν από όλα αυτά τα πρόσκαιρα, μικρά και μεγάλα, τέρατα, δεν υπάρχει τίποτε να τους παρηγορήσει. Μόνο ένας κακόπιστος θα μπορούσε να σκεφτεί ότι ο Κούντερα το παραβλέπει αυτό. Πιστεύω πως στο αρχικό απόσπασμα που παρέθεσα, ο Κούντερα μόλις και μετά βίας συγκρατείται να μη φωνάξει: πηγαίνετε όλοι στο διάολο και αφήστε μας ήσυχους, αφήστε μας να μαζεύουμε τα αχλάδια μας.
Ομολογώ πάντως πως, αφού άκουσα και διάβασα κάμποσες περισπούδαστες αναλύσεις, μόνο με τον Κούντερα και τα αχλάδια του βρήκα τρόπο να παρηγορηθώ λίγο για τη νίκη αυτού του Τραμπ στην Αμερική, που τούτη τη φορά δεν εκλέχτηκε μην ξέροντας ποιος είναι, όπως το 2016, αλλά ξέροντας και θέλοντας. Ο Τραμπ αγνοεί βεβαίως τον Κούντερα, ο Κούντερα όμως γνωρίζει την άγνοιά του, όπως ακριβώς «ο Γκότβαλντ, ο Κλεμέντις και όλοι οι άλλοι [κομμουνιστές ηγέτες της Τσεχοσλοβακίας] αγνοούσαν τα πάντα για τον Κάφκα, αλλά ο Κάφκα γνώριζε την άγνοιά τους» («Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης», ό.π., σ. 211). Είναι και αυτό, όπως και τα αχλάδια, μια κάποια νίκη. Μα δεν είναι λύση.
