Θεματοφύλακες του πολιτισμού οι Αγιορείτες διατηρούν με ευλάβεια εδώ και αιώνες αφιερώματα πιστών, επωνύμων και ανωνύμων που επιζητούσαν με τις δωρεές τους προστασία των αγίων αλλά και την άφεσιν αμαρτιών. Εκατοντάδες ιερά κειμήλια της εκκλησιαστικής παράδοσης κουβαλούν ιστορίες ανθρώπων που χάνονται στα βάθη του χρόνου και στα παρακλάδια της Ιστορίας. Μία από αυτές μας αποκρυπτογραφεί η αργυροεπίχρυση επένδυση Ευαγγελίου του τσάρου Αλεξίου Μιχαήλοβιτς (1645-1676). Η περίτεχνη εγχάρακτη εικονογράφησή του το καθιστά ένα από τα διαμάντια της νοτιοανατολικής αργυροχρυσοχοΐας αλλά και έναν από τους πολύτιμους θησαυρούς της Αθωνικής Πολιτείας. Φυλάσσεται εδώ και 348 χρόνια στην Ιερά Μονή Ιβήρων του Αγίου Ορους ανάμεσα σε άλλα δώρα του τσάρου ηγεμόνα, που επιβεβαιώνουν τη βαθιά πνευματική σχέση της τσαρικής Ρωσίας με το Περιβόλι της Παναγίας.
Η επένδυση φιλοτεχνήθηκε σε αυτοκρατορικό εργαστήρι τον 17ο αιώνα με χορηγία ελληνικής οικογένειας για να ντύσει ευαγγέλιο που τυπώθηκε στο τσαρικό τυπογραφείο της Μόσχας με χρηματοδότηση του τσάρου Αλεξίου Μιχαήλοβιτς. Το ιστορικό αυτό εκκλησιαστικό κειμήλιο ταυτίστηκε πρόσφατα από τον αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Ορους, δρα Νικόλαο Μερτζιμέκη, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης έρευνας για την παρουσία ρωσικών αυτοκρατορικών δώρων που φυλάσσονται στο κειμηλιαρχείο της Μονής Ιβήρων.
Η επιγραφή
Κλειδί της ανεξερεύνητης ιστορίας του αποτέλεσε η αφιερωματική του επιγραφή στο οπισθόφυλλο της επένδυσης. Είναι γραμμένη στα ελληνικά σε μεταλλική πλάκα και πλαισιώνεται από δύο Σεραφείμ και δύο Χερουβείμ. «ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΘΕΙΟΝ ΚΑΙ ΗΕΡΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ ΑΦΥΕΡΩΘΕΙ ΕΝ ΤΗ ΣΕΒΑΣΜΙΑ ΜΟΝΗ ΤΩΝ ΗΒΗΡΩΝ ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥΣ ΦΡΑΓΓΟΥΛΙΟΥ ΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΙ ΜΑΓΔΑΛΗΝΗΣ ΜΟΝΑΧΟΙΣ ΣΗΝ ΤΟΙΣ ΤΕΚΟΙΣ ΑΥΤΩΝ ΔΙΑ ΔΕ ΣΙΝΔΡΟΜΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΟΥ ΣΟΛΟΜΩΝΤΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΟΥ ΕΝ ΤΗ ΚΛΗΤΗ ΠΟΛΙ ΜΟΣΧΟΒΙΑ ΕΤΟΥΣ ΑΧΟҀ (=1676) ΕΝ ΜΗΝΙ ΜΑΙΩ ΚҀ (26)» αναφέρει η επιγραφή της χορηγίας. Ο Μανουήλ Φραγκούλιο και η Μοναχή Μαγδαληνή «προέρχονται πιθανότατα από μια εύπορη οικογένεια της ανθηρής τότε, ελληνικής παροικίας της Μόσχας. Φαίνεται πως μέλη αυτής ήρθαν σε επαφή με τον οικονόμο του μετοχίου αρχιμανδρίτη Σολομώντα και με την καθοδήγησή του κατέστησαν χορηγοί και δωρητές της επένδυσης του Ευαγγελίου προς τη Μονή Ιβήρων», εξηγεί στον «Κ» ο δρ Μερτζιμέκης με αφορμή την πρόσφατη παρουσίαση του κειμηλίου σε διεθνές συνέδριο στη Σόφια με θέμα την «Τέχνη της αργυροχρυσοχοΐας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Καλλιτέχνες, δωρητές και η ιδέα της ευσέβειας στη μεταβυζαντινή περίοδο». Η επιγραφή φέρει την ημερομηνία «26 Μαΐου 1676». Η έρευνα έδειξε ότι η επένδυση της Μονής Ιβήρων κατασκευάστηκε 22 χρόνια μετά την έκδοση του Ευαγγελίου το οποίο, όπως αναφέρεται στις σελίδες του, τυπώθηκε με έξοδα του τσάρου Αλεξίου Μιχαήλοβιτς και του Πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα το 1653 αλλά ολοκληρώθηκε το 1654. Την αξία της ιστορικής έκδοσης, σύμφωνα με την έρευνα, ενισχύουν και πέντε γκραβούρες, τέσσερις ευαγγελιστών και μία της Σταύρωσης του Χριστού. Αποτελούν έργα του Ρώσου τυπογράφου Κondraty Ivanov σε σχέδια του σπουδαίου Ρώσου αγιογράφου και χαράκτη Prokopii Tsirin (1593-1627) ο οποίος ήταν ένας από τους εξέχοντες δασκάλους της αγιογραφικής σχολής Στρογκανόφ.
Το σπάνιας καλλιτεχνικής αξίας κειμήλιο φυλάσσεται στο Αγιον Ορος εδώ και 348 χρόνια.
«Οι ομοιότητες της αργυροεπίχρυσης επένδυσης της Μονής Ιβήρων, τόσο στη διακόσμηση όσο και στα κατασκευαστικά του χαρακτηριστικά, με ένα δεύτερο κάλυμμα Ευαγγελίου του Τσάρου Αλεξίου Μιχαήλοβιτς που φυλάσσεται στο κρατικό ιστορικό μουσείο της Μόσχας, δείχνουν ότι προέρχονται από το ίδιο αυτοκρατορικό εργαστήρι της Μόσχας», επισημαίνει ο δρ Μερτζιμέκης. Η μπροστινή της όψη φέρει ως διακόσμηση την παράσταση της Δέησης (Χριστός, Παναγία και Αγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος). Στις τέσσερις γωνίες απεικονίζονται οι ευαγγελιστές Ιωάννης, Ματθαίος, Μάρκος και Λουκάς με τα σύμβολά τους και ανάμεσα, η παράσταση της Αγίας Τριάδας και η Φιλοξενία του Αβραάμ με τρεις αγγέλους.
Δωρεές
Το πολύτιμο κειμήλιο είναι το τρίτο αντικείμενο στη Μονή Ιβήρων που συνδέεται με τον τσάρο Αλέξιο Μιχαήλοβιτς. Ενα πορτρέτο του Ρώσου ηγεμόνα σε μουσαμά χρονολογείται το 1654, ενώ ένα ασημένιο Αγιοπότηρο που κατασκευάστηκε μεταξύ των ετών 1648-1669 αποτελεί δωρεά του ίδιου του τσάρου και της συζύγου του Μαρίας Ιλιίνιτσνα στην αθωνική μονή. Ταυτίζονται με την περίοδο της πνευματικής εμβέλειας της Μονής Ιβήρων αλλά και με τη φήμη της Παναγίας Πορταΐτισσας, η οποία πριν από τρεισήμισι αιώνες είχε ξεπεράσει τα όρια της Βαλκανικής Χερσονήσου. Αντίγραφο της εικόνας φιλοτέχνησαν και μετέφεραν στο παλάτι οι Ιβηρίτες το 1648, έπειτα από παράκληση του Πατριάρχη Μόσχας Νίκωνα για την ίαση μέλους της τσαρικής οικογενείας. Η στέγαση της Πορταΐτισσας στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στο κέντρο της Μόσχας –το μοναδικό μεγάλο μετόχι που παραχωρήθηκε από τις ρωσικές αρχές σε αθωνική μονή έως και τον 18ο αιώνα, με τίτλους ιδιοκτησίας και σειρά προνομίων που εκδόθηκαν το 1669 από τον τσάρο Αλέξιο Μιχαήλοβιτς– ήταν το αποκορύφωμα της πνευματικής σχέσης ανάμεσα στη Ρωσία και το Αγιον Ορος που άρχισε να αναπτύσσεται από τα τέλη του 15ου αιώνα.
Ενα από τα δραστήρια μέλη της διοίκησης στο αγιορείτικο μετόχι της Μόσχας ήταν ο αρχιμανδρίτης Σολομών Ιβηρίτης, προηγούμενος της αθωνικής μονής. Η παρουσία του επί μια δεκαετία (1667-1677) στην πρωτεύουσα του βασιλείου της Μοσκοβίας ως ηγούμενος της μονής Αγίου Νικολάου, τον έφερε σε επαφή με εξέχοντα μέλη της πολυπληθούς ελληνικής κοινότητας, πολλά από τα οποία προχώρησαν σε χορηγίες και δωρεές μεριμνώντας για τη σωτηρία της ψυχής και την αιώνια μνημόνευσή τους στην κιβωτό της Ορθοδοξίας.
