«Ηταν δύσκολο να μεγαλώνετε με έναν πατέρα σαν τον δικό σας;» ρωτάω τη Μάχη Ξενάκη. «Ηταν συναρπαστικό», απαντά με ένα γλυκό, ελαφρώς διφορούμενο χαμόγελο. Η κόρη του Ιάννη Ξενάκη δεν μιλάει ελληνικά επειδή ο πατέρας της της μιλούσε μόνο γαλλικά, η μητέρα της ήταν Γαλλίδα και η οικογένεια ζούσε στο Παρίσι. Kαθισμένη δίπλα στους άλλους συντελεστές των δύο εκθέσεων που σήμερα εγκαινιάζονται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, βασιζόταν για την επικοινωνία στη διερμηνέα της. Ομως, η συγκίνησή της γι’ αυτή την πρώτη φορά που διοργανώνεται στην Ελλάδα ένα τέτοιο σημαντικό γεγονός στη μνήμη του πατέρα της, ήταν τόσο αυθόρμητη που δεν χρειαζόταν καμιά μετάφραση.
Η Μάχη Ξενάκη είναι ο θεματοφύλακας της μνήμης του πολυσχιδούς και πρωτοπόρου συνθέτη, θεωρητικού της μουσικής, αρχιτέκτονα, μηχανικού, μαθηματικού που υπήρξε ο Ιάννης Ξενάκης. Με τη βοήθειά της, η «Κ» ξεναγήθηκε αποκλειστικά στις «Ηχητικές Οδύσσειες», στη μία από τις δύο εκθέσεις του μουσείου. Αλλωστε, η ίδια είχε την ιδέα –τακτοποιώντας το οικογενειακό αρχείο– να διοργανωθεί πέρυσι στο Παρίσι μια τιμητική εκδήλωση για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του πατέρα της. Ακολούθησε η Λισσαβώνα και τώρα, «με τη μικρή συμβολή» της κ. Γρέγου στην επιμέλεια –όπως ευγενικά παρατήρησε η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ– η έκθεση «ανοίγει» στην Αθήνα. «Η έκθεση εντάσσεται στην προώθηση και ανάδειξη της πειραματικής τέχνης και των Ελλήνων καλλιτεχνών της διασποράς», σημείωσε η κ. Γρέγου.
Η συμβολή της κ. Ξενάκη στην έκθεση ήταν να φέρει, εκτός από τον μουσικό, αρχιτέκτονα και μαθηματικό, τον άνθρωπο Ιάννη Ξενάκη μέσα στην αίθουσα. Καθώς περπατάμε επιλέγει να σταθούμε στην προθήκη με τις παλιές οικογενειακές φωτογραφίες από τη Βράιλα, εκεί όπου ζούσε η πατρική οικογένεια των ευκατάστατων εμπόρων Ξενάκηδων. Ο μίτος της αφήγησής της περνάει από τις Σπέτσες –ο Ξενάκης από τα 10 του χρόνια εστάλη εσωτερικός στην Αναργύρειο Κοργιαλένειο Σχολή– και καταλήγει στην Αθήνα, στον φοιτητή του Πολυτεχνείου που ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άλλαξε τη ζωή του: συμμετοχή στην Αντίσταση, Εμφύλιος, ένας παραλίγο μοιραίος τραυματισμός στο μάτι από θραύσμα βρετανικής οβίδας, καταδίκη εις θάνατον και φυγάδευση στο αμπάρι ενός πλοίου για τη Γαλλία.
«Η σχέση του με την Ελλάδα ήταν περίπλοκη – ήθελε να της προσφέρει, αλλά τον είχε καταδικάσει σε θάνατο», μας λέει η Μάχη Ξενάκη.
Από εκεί και πέρα, τον λόγο παίρνει το έργο του μέσα από τα πολλαπλά στρώματα της ακατάβλητης δημιουργικότητάς του: αρχιτεκτονικά σχέδια, απεικονιστικές παρτιτούρες, μακέτες και ανέκδοτο ακουστικό υλικό. Η έκθεση είναι χωρισμένη σε έξι ενότητες και ρίχνει φως στην εικαστική, λογοτεχνική και μουσική παραγωγή του Ξενάκη.
Σταματάμε για λίγο μπροστά στις εντυπωσιακές μακέτες από το εμβληματικό Περίπτερο της Philips και το Διάτοπο, που είχε σχεδιαστεί για το Μουσείο Μπομπούρ, για να καταλήξουμε στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο που παρουσιάζει σε προθήκες όλα τα αντικείμενα από τη βιβλιοθήκη του Ξενάκη. Από μικρά αντίγραφα αρχαιοελληνικών ειδωλίων έως μεταλλικά κουδούνια ζώων, και από μια πληθώρα βιβλίων για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία μέχρι λευκώματα για την τέχνη και τη μουσική της Απω Ανατολής.
«Σαν παιδί»
Ολοκληρώνοντας την περιήγηση, η κ. Ξενάκη ζητάει να σταθούμε στο κέντρο της αίθουσας, ώστε να ακούσουμε τον ήχο της ηλεκτρονικής μουσικής σύνθεσης που γεμίζει τον χώρο, ενώ παράλληλα δείχνει σε μία από τις οθόνες το σχέδιο του πατέρα της για τον τρόπο που θα έπρεπε να εκτελεστεί το έργο και να τοποθετηθεί η ορχήστρα ώστε το κοινό να περιβάλλεται από τους μουσικούς. «Ηταν σαν παιδί», μου λέει, «τόσο περίεργος να τα μάθει όλα». «Του έλειπε η Ελλάδα;» τη ρωτώ. «Η σχέση του με την Ελλάδα ήταν περίπλοκη», απαντά. «Ηθελε να της προσφέρει, αλλά τον είχε καταδικάσει σε θάνατο. Εζησε εξόριστος και μόλις το 1974 μπόρεσε να επιστρέψει, όταν του δόθηκε χάρη από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή».
Αυτή η αμφίθυμη, τραυματισμένη, αλλά έντονη σχέση με την πρώτη του πατρίδα φαίνεται πολύ καθαρά στη δεύτερη έκθεση που παρουσιάζεται στον 3ο όροφο του ΕΜΣΤ με τίτλο «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα», σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας (ΚΣΥΜΕ), που συνίδρυσε ο ίδιος ο Ξενάκης. Η έκθεση καταγράφει τις πτυχές της πλούσιας μουσικής ζωής στην Ελλάδα τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, τις πρωτοβουλίες που προώθησαν τη μουσική πρωτοπορία και στήριξαν τους σύγχρονους συνθέτες, και φτάνει μέχρι την επιστροφή του Ξενάκη και τη διοργάνωση των μεγάλων ελληνικών έργων του, όπως το «Πολύτοπο Μυκηνών». Παρά τη μακροχρόνια απουσία του, ο Ξενάκης κράτησε στενή σχέση με την Ελλάδα και το έργο του έγινε γρήγορα γνωστό εντός των συνόρων ακόμη και αν ήταν ο ίδιος απών. Την επιμέλεια έχουν κάνει ο Σταμάτης Σχιζάκης (ΕΜΣΤ) και η Στέλλα Κουρμπανά (Ωδείο Αθηνών – ΚΣΥΜΕ).
Διάρκεια έως τις 7/1/2024.
