Ζοζέ Σαραμάγκου
Περί θανάτου
μετ. Αθ. Ψύλλια
εκδ. Καστανιώτη
Ο θάνατος, όταν αποφασίζει να ντυθεί τις σάρκες του και να μην είναι πια ο σκελετός με το σάβανο που αποφασίζει, χωρίς αφέντη και προϊστάμενο, για τις ζωές των ανθρώπων σε μια χώρα, είναι γυναίκα, πανέμορφη, γύρω στα τριάντα έξι. Ο θάνατος, η θάνατος μάλλον, είναι περιφερειακή, απασχολείται σε μια χώρα μόνο και η δικαιοδοσία της αφορά μόνο το ανθρώπινο είδος, δεν έχει καμία εξουσία στα ζώα ή τα φυτά. Εξού και υπογράφει τις επιστολές της ως «θάνατος», με πεζό το πρώτο γράμμα, από σεβασμό προς τον Θάνατο με κεφαλαίο, που είναι η απόλυτη καταστροφή κάθε ζωής, του σύμπαντος. Η θάνατος, λοιπόν, ενός βασιλείου αποφασίζει κάποια στιγμή να αναστείλει τις δραστηριότητές της. Την πρώτη μέρα του νέου χρόνου, στο βασίλειο αυτό, οι άνθρωποι σταματούν να πεθαίνουν. Ολοι συνεχίζουν να ζουν σε όσο άσχημη κατάσταση και αν βρίσκονται, νεκροί-ζωντανοί, και κανείς δεν μπορεί, για κανένα λόγο, να πεθάνει. Η χώρα βυθίζεται σε ένα χάος χωρίς προηγούμενο. Τα νοσοκομεία, τα γηροκομεία, οι ασφαλιστικές εταιρείες, τα γραφεία τελετών, μεταξύ άλλων, βρίσκονται σε αδιέξοδο.
Η Εκκλησία
Η καρέ, η καθολική αποστολική ρωμαιοκαθολική Εκκλησία δηλαδή, θεωρεί ότι η εξέλιξη αυτή, μετά βεβαιότητος δαιμονική, μπορεί να την οδηγήσει στο χείλος της καταστροφής: χωρίς θάνατο, δεν υπάρχει ανάσταση, και χωρίς ανάσταση δεν υπάρχει θρησκεία. Το μέλλον διαγράφεται δυσοίωνο, με τους νέους να υπηρετούν αιωνόβιους γέροντες και ασθενείς που μάλλον βρίσκονται στην πλευρά του θανάτου. Οι άνθρωποι αρχίζουν να πηγαίνουν τους ετοιμοθάνατους στις όμορες χώρες, όπου η δική τους θάνατος συνεχίζει κανονικά και με το νόμο τη δουλειά της. Πολύ σύντομα το έργο αυτό, της μεταφοράς, ταφής στις γειτονικές χώρες, και στη συνέχεια στην ίδια τη χώρα, το αναλαμβάνει η μαφφία, με δύο φφ για να ξεχωρίζει από την κλασική. Η ίδια που θα συντονίσει τις εργασίες όταν η θάνατος, με μωβ επιστολή, ανακοινώνει ότι επανέρχεται δριμύτερη, αφού έδωσε στους ανθρώπους μια μικρή γεύση για την κόλαση που θα ήταν η αιώνια ζωή. Διότι με το μαζικό θάνατο όλων των νεκροζώντανων ενός εξαμήνου, το χάος κυριαρχεί και πάλι, από την ανάποδη.
Η θάνατος, πολύ ευαίσθητη όσον αφορά τη δημόσια εικόνα της, αποφασίζει να προειδοποιεί τον κάθε μελλοθάνατο μία εβδομάδα πριν, ώστε να έχει το χρόνο να ρυθμίζει τις εκκρεμότητές του και να αποχαιρετά τους οικείους του. Κι εκεί την πατάει. Μπερδεύει τις καρτέλες και ένας μοναχικός βιολοντσελίστας σαράντα εννιά ετών δεν πεθαίνει στην ώρα του. Η θάνατος πρέπει οπωσδήποτε να διορθώσει το λάθος. Ενσαρκώνεται και παρακολουθεί τη ζωή του τυχερού. Με απρόβλεπτες συνέπειες, για τον βιολοντσελίστα, την ίδια, τη ζωή εν γένει.
Ανατρεπτικό βλέμμα
Την ευφάνταστη αυτή ιστορία, με τις δύο αντικριστές ιστορίες και την σύνθεση-κορύφωση της ενσάρκωσης της θανάτου, μας την αφηγείται ένας μεγάλος συγγραφέας, ο Πορτογάλος νομπελίστας Ζοζέ Σαραμάγκου (1922 – ). Γιος ακτημόνων, με σπουδές μηχανικού αυτοκινήτων, στη διάρκεια των οποίων, ως εκ θαύματος, ήρθε σε επαφή με τη λογοτεχνία, συγγραφέας που άργησε να βρει το δρόμο του (μετά από ένα πρώτο νεανικό βιβλίο, απείχε τριάντα χρόνια από τη λογοτεχνική σκηνή), ποιητής, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός λογοτεχνίας και μεταφραστής, ο Σαραμάγκου τιμήθηκε το 1998 με το Νομπέλ για την αιρετική του ματιά στον κόσμο, ειρωνική, σουρεαλιστική, τρυφερή και γλυκόπικρη. Ο Σαραμάγκου προσεγγίζει σε όλο του το έργο τα πιο σημαντικά ζητήματα της ανθρωπότητας και της ανθρωπινότητας, με τρόπο όμως ανατρεπτικό, διαβάζει την ιστορία από αναπάντεχες οπτικές γωνίες (όπως στο «Ευαγγέλιο κατά τον Ιησού», που απαγορεύτηκε στη χώρα του και τον ανάγκασε να μετοικήσει στη γειτονική Ισπανία).
Το «Περί θανάτου» αναπόφευκτα θυμίζει σε όσους γνωρίζουν το έργο του, ένα μεγάλο κομμάτι του οποίου έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, το «Περί τυφλότητας», το μυθιστόρημα που ανέλυε τις συνέπειες μιας γενικευμένης τύφλωσης του πληθυσμού. Το «Περί θανάτου», όμως, πάει ένα βήμα παραπέρα. Μέσα από ένα παστίς ρητορικών που προκαλεί διαρκώς το μειδίαμα του αναγνώστη, με τον ιδιαίτερο σουρεαλιστικών καταβολών οίστρο του συγγραφέα που αντανακλάται και στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί τα πεζά και τα κεφαλαία, σημαίνει τους διαλόγους, οργανώνει τις προτάσεις και τις παραγράφους, δεν εξετάζει απλώς από κάθε σκοπιά το ζήτημα της θνητότητας. Αλλά κηρύσσει τη νίκη του ανθρώπου επί του θανάτου, μέσα από τα πιο ανθρώπινα αισθήματα, τις πιο ανθρώπινες πτυχές της ζωής.
Παρωδώντας τη λειτουργία του κράτους, της Εκκλησίας, των θεσμών, με συνεχείς παρεκβάσεις που ξεχειλώνουν την αφήγηση για να φαίνονται οι ραφές της, την ίδια στιγμή που ενισχύουν την αφηγηματολογική της δυναμική, με ανάλαφρα αυτονααφορικά και μετααφηγηματολογικά σχόλια, ο Σαραμάγκου συνθέτει έναν ύμνο στη ζωή, στην καθημερινότητα, στο πιο απλό και το πιο σύνθετο του ανθρώπου, στο άνοιγμά του στον Αλλον, που αποτελεί τη σωτηρία του.
Ενα εξαιρετικό βιβλίο, που προσεγγίζει με χιούμορ και βαθιά ανθρωπιά τη ζωή μέσα από το θάνατο και διαβάζεται σαν παραμύθι.
