Πείτε μου κάτι. Εδώ, μεταξύ μας. Μιλάμε ειλικρινά. Θα χαρείτε όταν πεθάνει; Από μέσα σας, εννοώ. Δεν είμαστε κτήνη. Κανείς δεν χαίρεται με τον χαμό των άλλων ανθρώπων, όποιοι και αν είναι. Αλλά είναι ένας ηλικιωμένος, υπέρβαρος άνδρας, γεμάτος μίσος και ζοχάδα. Το πεπρωμένο φυγείν αδύνατο. Κάποια στιγμή… καταλαβαίνετε. Κι όταν συμβεί, παραδεχθείτε: κάπου μέσα σας, βαθιά ή όχι πολύ βαθιά, κρυφά ή όχι και τόσο κρυφά, θα χαρείτε;
Είναι ρητορική ερώτηση, βεβαίως, και προβοκατόρικη, και εξάλλου το νόημά της δεν είναι καν η ίδια η ερώτηση, αλλά κάτι άλλο: το ότι καταλάβατε αμέσως για ποιον μιλάω.
Συγγνώμη για το μικρό αυτό τεστ, προχωράμε παρακάτω.
Ποιοι είναι οι «χειρότεροι» άνθρωποι του κόσμου; Αυτοί που κάνουν πολύ περισσότερο κακό παρά καλό; Που χειροτερεύουν τα πάντα για τους ανθρώπους και τις κοινωνίες γύρω τους, με τις πράξεις και/ή τα λόγια τους; Ξέρω κάποιους που θα μπορούσε κανείς να τους χαρακτηρίσει πολύ «κακούς». Ανθρώπους με μίσος για τα πάντα στην καρδιά, αφόρητο ναρκισσισμό, μηδενική ενσυναίσθηση, ακραία εγωιστές, παθολογικές περιπτώσεις, που όχι απλά δεν διστάζουν να κάνουν κακό σε άλλους, αλλά το χαίρονται κιόλας. Ωστόσο, είναι άλλο πράγμα ο sociopath του χωριού που πετάει σκουπίδια στην αυλή του γείτονα, κι άλλο ο Πολ Ποτ. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η μονάδα μέτρησης της κακίας δεν είναι μόνο η σφοδρότητά της, αλλά ο αντίκτυπος. Οχι μόνο πόσο εγωπαθής και αδίστακτος είναι κάποιος, αλλά κυρίως πόσες και πόσοι έχουν υποφέρει από αυτό.
Αλλά και αυτή η μονάδα μέτρησης είναι προβληματική. Ο παρανοϊκός ηγέτης που προκαλεί τον χαμό εκατομμυρίων, μπορεί και να μη σκότωσε κανέναν με τα χέρια του, και να αγαπούσε τη σύντροφό του και τον σκύλο του στ’ αληθινά. Απαντήστε μου το εξής: ποιος είναι χειρότερος άνθρωπος; Ο Ιωσήφ Στάλιν ή ο Βασίλι Μπλοχίν;
Ο Στάλιν πάνω κάτω ξέρετε τι έκανε. Μεταξύ όλων των άλλων, προσέλαβε και τον Βασίλι Μπλοχίν για να κάνει μια πολύ συγκεκριμένη δουλειά, την οποία ο Μπλοχίν έκανε με εξαιρετική αποτελεσματικότητα.
Ο Βασίλι Μπλοχίν, βλέπετε, ήταν ο αρχιεκτελεστής της NKVD, της μυστικής αστυνομίας της Σοβιετικής Ενωσης, που κατά τη διάρκεια της θητείας του Στάλιν εκτέλεσε σχεδόν 1.000.000 ανθρώπους. Οι περισσότερες από αυτές τις δολοφονίες γίνονταν από ντόπιους αξιωματούχους στα διάφορα σημεία της χώρας, αλλά οι σημαντικότερες μαζικές εκτελέσεις γίνονταν πιο επίσημα, υπό την επίβλεψη υψηλόβαθμων στελεχών της NKVD. O Μπλοχίν δεν ήταν απλά υψηλόβαθμο στέλεχος, ούτε μόνο επέβλεπε. Υπολογίζεται ότι εκτέλεσε ο ίδιος προσωπικά δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους. Πενταψήφιο νούμερο.
Το διασημότερο έργο του ήταν ο ρόλος του στη σφαγή του Κατίν, τη μαζική δολοφονία Πολωνών αιχμαλώτων πολέμου από τις σοβιετικές δυνάμεις κατοχής το 1940. Στις αρχές εκείνου του Απριλίου, όταν δόθηκε η εντολή από τον Στάλιν στον διοικητή της NKVD Λαβρέντι Μπέρια, ξεκίνησε άμεσα μια περίπλοκη και προσεκτικά ενορχηστρωμένη επιχείρηση. Ενα υπόγειο στα γραφεία της υπηρεσίας στην πόλη Καλίνιν (η σημερινή Τβερ) όπου χιλιάδες Πολωνοί κρατούμενοι είχαν μεταφερθεί διαμορφώθηκε ειδικά για την περίσταση. Οι κρατούμενοι οδηγούνταν ένας ένας σε ένα δωμάτιο βαμμένο κόκκινο, όπου γινόταν καταγραφή των στοιχείων τους και τους περνούσαν χειροπέδες. Μετά καθένας περνούσε στο επόμενο δωμάτιο, το οποίο είχε μόνωση στους τοίχους και κεκλιμένο δάπεδο, με ένα σιφόνι στη γωνία του τοίχου, και ένα λάστιχο. Στο δεύτερο δωμάτιο υπήρχε και κάτι άλλο: ο Βασίλι Μπλοχίν, φορώντας ένα δερμάτινο καπέλο, ποδιά χασάπη και δερμάτινα γάντια που έφταναν μέχρι τους αγκώνες. Χωρίς διατυπώσεις, χωρίς λόγια, δυο φρουροί κρατούσαν κάθε κρατούμενο ακίνητο και ο Μπλοχίν τον πυροβολούσε με ένα γερμανικό περίστροφο στη βάση του κρανίου. Οι φρουροί μετέφεραν το πτώμα από μία άλλη πόρτα σε εξωτερικό χώρο, όπου άλλοι πράκτορες της NKVD το φόρτωναν στην καρότσα ενός φορτηγού. Αμέσως μετά, χωρίς διακοπή, έμπαινε ο επόμενος. Οσο πιο γρήγορα γίνεται, σαν σε γραμμή παραγωγής. Οι εκτελέσεις γίνονταν από τη δύση μέχρι την ανατολή του ηλίου, για δέκα ώρες συνεχόμενα. Δύο φορτηγά γέμιζαν κάθε νύχτα. Για 28 νύχτες. Στο τέλος, ο Βασίλι Μπλοχίν είχε εκτελέσει 7.000 ανθρώπους, μόνος του.
Είναι χειρότερος από τον Στάλιν; Αν ένας από τους δύο έπρεπε να πάρει τον τίτλο του χειρότερου ανθρώπου «στην ιστορία», ποιος θα ήταν;
«Ο Χίτλερ», θα πει κάποιος άλλος.
Είναι όμως όντως ο Χίτλερ ακόμα χειρότερος από τον παρασημορφορημένο αξιωματικό των SS Οσκαρ Ντίρλεβανγκερ; Εναν καταδικασμένο (από το ναζιστικό καθεστώς) παιδεραστή που βασάνιζε, έκαιγε και βίαζε κρατούμενες και ασελγούσε πάνω στα πτώματά τους; Ή μήπως ο πραγματικά χειρότερος είναι ο Λεοπόλδος ο 2ος, βασιλιάς του Βελγίου στις αρχές του 20ού αιώνα, που αγόρασε/κατέκτησε το Κογκό και το κράτησε για δικό του (όχι ως αποικία του Βελγίου –δικό του) για να βγάζει λεφτά καταπιέζοντας, βασανίζοντας και ξεζουμίζοντας εκατομμύρια πολίτες/σκλάβους; Ή μήπως η έμμεση εκτέλεση 14 εκατομμυρίων φτωχών και ευάλωτων μέσα σε πέντε χρόνια, για ένα καπρίτσιο ενός αποτρελαμένου κεταμινομανή μεσήλικα, είναι αρκετό για να βάλει κάποιον άλλο κοντά στην κορυφή της λίστας;
Τις προάλλες, διαβάζοντας το “The Rest Is History“, το βιβλίο των ιστορικών Τομ Χόλαντ και Ντόμινικ Σάντμπρουκ, που έχουν και το ομώνυμο, πολύ διάσημο podcast, έπεσα πάνω στο κεφάλαιο: «Ηταν ο αυτοκράτορας Νέρων ο χειρότερος ανθρωπος στην Ιστορία;», που ήταν και η αφορμή γι’ αυτό εδώ το άρθρο.
Ο Νέρων, όπως ίσως ξέρετε, ήταν εξαιρετικά προβληματική περίπτωση ανθρώπου. Εγινε αυτοκράτορας στα 16, μετά τις μηχανορραφίες της μητέρας του και κάποιες πολύ βολικές δολοφονίες άλλων διεκδικητών του θρόνου. Εγινε διάσημος μεταξύ άλλων επειδή, αφού εκείνη τον έκανε αυτοκράτορα, προσπάθησε να τη δολοφονήσει τρεις φορές (τα κατάφερε με την τρίτη), και επίσης επειδή σοδόμισε και δολοφόνησε τον θετό αδερφό του, αποκεφάλισε την πρώτη του γυναίκα, σκότωσε την έγκυο δεύτερη γυναίκα του κλωτσώντας τη στην κοιλιά. Μετά ευνούχισε τον Σπόρο –ένα νεαρό σκλάβο που του θύμιζε τη δεύτερη γυναίκα του–, τον έντυσε με γυναικεία ρούχα και τον παντρεύτηκε. Επίσης, είναι γνωστός επειδή κατέβηκε ως αθλητής στο αγώνισμα των αρματοδρομιών στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 67 μ.Χ., αφού πρώτα είχε δωροδοκήσει την τότε ΔΟΕ, η οποία ήταν πιο διεφθαρμένη κι απ’ τη σημερινή ΔΟΕ, για να τους αναβάλει ένα χρόνο ώστε να προλάβει να προετοιμαστεί. Στον αγώνα έπεσε από την άμαξα, αλλά παρ’ όλα αυτά τον ανακήρυξαν νικητή. Και βέβαια, πέρα και πάνω απ’ όλα, είναι διάσημος επειδή έβαλε φωτιά και έκαψε τη μισή Ρώμη, παίζοντας λύρα καθώς καμάρωνε τις φλόγες.
Ωστόσο, η σημαντικότερη λέξη στον τίτλο του κεφαλαίου εκείνου ήταν η λέξη «Ιστορία». Ποιος γράφει την Ιστορία, με γιώτα κεφαλαίο; Ποιος μας το λέει ότι ο Νέρωνας ήταν ένας παράφρων και ανισόρροπος εγκληματίας, που έτυχε να γίνει ο ισχυρότερος άνθρωπος του κόσμου; Κάποιοι άλλοι ιστορικοί το λένε, κυρίως δυο τύποι που έζησαν πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, κι ένας άλλος που έζησε 100 χρόνια ύστερα από αυτούς. Οπως τονίζουν οι Χόλαντ και Σάντμπρουκ, έχει σημασία ποιος γράφει την Ιστορία, με τι πληροφορίες και ποια κίνητρα. Γι’ αυτό η Ιστορία, και ειδικά η αρχαία Ιστορία, είναι μια συρραφή εκτιμήσεων. Ξέρουμε ότι ο Νέρων δεν έπαιζε λύρα όταν καιγόταν η Ρώμη, καθότι μάλλον δεν βρισκόταν καν στη Ρώμη. Οτι επίσης, μετά την καταστροφή φιλοξένησε πυρόπληκτους στα παλάτια, οργάνωσε συσσίτια και ξεκίνησε την ανοικοδόμηση της πόλης. Οτι «έκανε έργα» και ότι ήταν σε γενικές γραμμές αγαπητός στους πολίτες, ειδικά στα χαμηλότερα στρώματα της κοινωνίας. Ακόμα, ότι μπορεί και να μη σκότωσε αυτός τη δεύτερη γυναίκα του, και ότι πολλές από τις πιο ακραίες από τις ιστορίες που του αποδίδονται ενδέχεται να προέρχονται από τη φαντασία των προπαγανδιστών μετά τον θάνατό του, καθότι ήταν ο τελευταίος της δυναστείας του, και οι διάδοχοί του είχαν συμφέρον να τον παρουσιάζουν ως τέρας, τελευταίο εκπρόσωπο μιας φριχτής για την Αυτοκρατορία γενιάς.
Οπότε μπορεί να μην ξέρουμε ακριβώς πολλά για τον Νέρωνα, να διίστανται οι απόψεις για το αποτύπωμα του μακελάρη Τζένγκις Χαν στον κόσμο, να κυμαίνονται οι εκτιμήσεις για το πόσα εκατομμύρια θανάτους προκάλεσε ο Μάο. Και γνωρίζουμε ότι σε κάθε περίπτωση, την Ιστορία την έγραψαν άνθρωποι, με κίνητρα και υστεροβουλία και φίλτρα. Ακόμα, ότι ο τίτλος του άρθρου δεν μπορεί να αποδοθεί σε κανέναν, πραγματικά. Δεν μπορούμε να ξέρουμε. Γιατί κάτω από το επίπεδο των πολιτικών, των στραταρχών (αίφνης και των επιχειρηματιών, καταπώς φαίνεται) που οδήγησαν στον θάνατο εκατομμύρια, υπάρχει ένα σύμπαν ανθρωπόμορφων τεράτων που βρίσκαν ευκαιρία και γίνονταν το χέρι που εκτελούσε τη σφαγή. Τι θα γινόταν αν αυτοί αποκτούσαν εξουσία; Τι θα γίνονταν οι Χίτλερ, αν δεν την είχαν; Πώς μπορείς να τους συγκρίνεις;
Η ημέρα που πέρασα διαβάζοντας για τις ζωές τέτοιων ανθρώπων δεν ήταν ευχάριστη. Αλλά μέσα από όλη τη μελέτη βγήκαν και δυο άλλα συμπεράσματα. Το ένα είναι ότι ο τρόπος που γράφεται η Ιστορία αλλάζει. Και στην εποχή μας υπάρχει υστεροβουλία και social media και ΑΙ slop για να διαστρεβλώσουν ό,τι μπορεί να διαστρεβλωθεί, αλλά οι πηγές γίνονται όλο και περισσότερες, τα μάτια και τα αυτιά πληθαίνουν στον κόσμο μας. Σήμερα η αλήθεια έχει περισσότερες διόδους για να ξεγλιστρήσει από ό,τι στην εποχή του Νέρωνα, που η Ιστορία γραφόταν σε πέτρινες πλάκες. Γι’ αυτούς τους λόγους η Ιστορία έχει σταθεί αμείλικτη απέναντι σε όλους αυτούς, τους πρόσφατους. Αυτό είναι το ένα χρήσιμο μήνυμα, για όσους μπορούν να το καταλάβουν. Το άλλο είναι το εξής: η συντριπτική πλειονότητα των Μπλοχίν και των Ντίρλεβανγκερ του κόσμου (και των Χίτλερ, και των Στάλιν, και των Μασίας Νγκέμα), δεν είχαν καλό τέλος. Τέτοιοι άνθρωποι σπάνια πεθαίνουν στο κρεβάτι τους, περιτριγυρισμένοι από αγαπημένα πρόσωπα, από γηρατειά. Από δαύτους άλλοι (πολλοί) αυτοκτόνησαν, άλλοι τρελάθηκαν, κάμποσοι εκτελέστηκαν. Και το σίγουρο είναι πως, όταν έφυγαν, ελάχιστοι λυπήθηκαν.
