Στα χίλια χρόνια που μεσολάβησαν από το 450 μέχρι το 1450 μ.Χ., υπολογίζεται ότι είχαν αντιγραφεί χειρωνακτικά περίπου 11 εκατομμύρια βιβλία σε όλο τον κόσμο. Τόσα είχαν γραφτεί, σε όλα τα μοναστήρια και σε όλες τις βιβλιοθήκες της ανθρωπότητας. 11 εκατομμύρια τόμοι. Τα πενήντα επόμενα χρόνια, από το 1450 μέχρι το 1500, μόνο στην Ευρώπη τυπώθηκαν πάνω από 12 εκατομμύρια βιβλία. Ξαφνικά μια τεχνολογική ανακάλυψη (η τυπογραφία) οδήγησε στην έκρηξη της διάδοσης της ανθρώπινης γνώσης, σε μια εκθετική αύξηση της ικανότητας του ανθρώπινου είδους να μοιράζεται ιδέες και να ανταλλάσσει ιστορίες, πληροφορίες και απόψεις. Ηταν μια θαυματουργή εξέλιξη που άλλαξε τον κόσμο και ώθησε την ανθρωπότητα στη σύγχρονη εποχή.
Σωστά;
Περίπου.
Το παραπάνω στοιχείο το διάβασα στο “Nexus“, το τελευταίο βιβλίο του διάσημου Ισραηλινού ιστορικού Γιουβάλ Χαράρι. Ο Χαράρι έχει γίνει εξαιρετικά δημοφιλής τα τελευταία χρόνια χάρη στα ενδιαφέροντα και προσβάσιμα στο ευρύ κοινό βιβλία του, τα οποία κατατάσσονται στην «εκλαϊκευμένη επιστήμη» μολονότι δεν καταπιάνονται με επιμέρους επιστημονικά θέματα per se, αλλά κυρίως καταγράφουν τις ιδέες του συγγραφέα για μια σειρά από ενδιαφέροντα και επίκαιρα ερωτήματα. Ως τέτοια, χωράνε και κουβέντα και αμφισβήτηση, αλλά δεν μπορεί κανείς να διαφωνήσει ότι είναι πολύ καλογραμμένα και, αν μη τι άλλο, προσφέρουν άφθονη τροφή για σκέψη.
Στο “Nexus” (που κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια), ο Χαράρι επαναφέρει τις ιδέες που κουβέντιασε στα προηγούμενα, πολύ επιτυχημένα “Sapiens” και “Homo Deus“. Λέει, δηλαδή, ότι το είδος μας πέτυχε επειδή είναι το μόνο που έχει την ικανότητα να σχηματίζει πολύ μεγάλα δίκτυα και να συνεργάζεται σε κλίμακα μεγαλύτερη από κάθε άλλο είδος. Ενώ σε όλες τις περιπτώσεις τα φυσικά όρια των κοινοτήτων που σχηματίζουν τα ανθρώπινα όντα δεν μπορούν να ξεπερνούν τα 150-200 μέλη, εντούτοις κατορθώσαμε να φτιάξουμε δίκτυα με εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια μέλη (η Καθολική Εκκλησία, η Κίνα) ακριβώς επειδή έχουμε κάτι που τα άλλα ζωικά είδη δεν έχουν, για να συνδέονται και να συνεργάζονται αποτελεσματικά: τις ιστορίες. «Για να συνεργαστούν, οι Homo sapiens δεν χρειαζόταν πια να γνωρίζονται προσωπικά», γράφει ο Χαράρι. «Αρκούσε να ξέρουν την ίδια ιστορία». Κι όταν οι τεχνολογικές εξελίξεις –όπως η τυπογραφία– έδωσαν στο είδος μας τη δυνατότητα να μοιράζεται ιστορίες σε παγκόσμια κλίμακα, κατορθώσαμε να φτιάξουμε τεράστια και πανίσχυρα δίκτυα. Είμαστε το μόνο υποκείμενο που μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο. Ως τώρα. Γιατί τώρα, λέει, για πρώτη φορά στην Ιστορία, υπάρχει και ένα άλλο υποκείμενο που, ανεξάρτητα από εμάς, από μόνο του, μπορεί να φτιάχνει τις δικές του ιστορίες και, εν καιρώ, ίσως και τα δικά του δίκτυα. Η Τεχνητή Νοημοσύνη.
Μπορεί κανείς να φανταστεί τον υπερεπιτυχημένο συγγραφέα, έχοντας στήσει το ωραίο του αφήγημα για την ανθρωπότητα και για την εξέλιξη του είδους μας και για το πώς το ίντερνετ και τα social media επηρεάζουν τις ιστορίες και τις δημοκρατίες μας και πώς μπορούμε, υπό προϋποθέσεις, να γίνουμε ακόμα και Θεοί, να ξυπνά κάποια στιγμή το 2022 και να μαθαίνει για την ύπαρξη του ChatGPT και να λέει, ωπ. Τι έχουμε εδώ; Τι έγινε τώρα; Πώς κολλάει αυτό το πράγμα με το αφήγημά μου; Αυτό είναι, βασικά, το θέμα με το οποίο καταπιάνεται το “Nexus”. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια σύνοψη σκέψεων και βασικών ερωτημάτων που τίθενται μετά την έλευση της ΑΙ στον κόσμο μας. Συμπληρώνονται από ενδιαφέροντα ιστορικά παραδείγματα τα οποία τεκμηριώνουν τις περίπλοκες επιπτώσεις της τεχνολογίας στην ανθρώπινη ιστορία και στα δίκτυα πληροφοριών, ενίοτε αποσπασματικά και επιλεκτικά, αλλά συχνά με ενδιαφέροντες και φρέσκους τρόπους, που φωτίζουν και πτυχές όσων ζούμε σήμερα με ευπρόσδεκτο φως. Ισως το πιο ενδιαφέρον και ενδεικτικό παράδειγμα ολόκληρου του βιβλίου είναι οι μάγισσες.
Θυμάστε την έκρηξη που προκάλεσε η ανακάλυψη της τυπογραφίας, που λέγαμε παραπάνω; «Στην πραγματικότητα», γράφει ο Χαράρι, «η τυπογραφία δεν επέτρεψε μόνο την ταχύτατη διάδοση επιστημονικών δεδομένων, αλλά και θρησκευτικών μυθευμάτων, ψευδών ειδήσεων και θεωριών συνωμοσίας». Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα ήταν, βεβαίως, το κυνήγι των μαγισσών. Κάπου στις δεκαετίες του 1420-1430 κυκλοφόρησε μια θεωρία συνωμοσίας σε κοινότητες που ζούσαν κοντά στις Αλπεις. Στο παρελθόν διάφορες κοινωνίες είχαν μύθους ή προκαταλήψεις περί μαγισσών, αλλά εκείνη την περίοδο στήθηκε μια πιο ολοκληρωμένη θεωρία που περιέγραφε τις μάγισσες ως μια σκοτεινή, ευρύτερη κρυφή συνωμοσία την οποία καθοδηγούσε ο ίδιος ο Σατανάς, με σκοπό την καταστροφή της ανθρωπότητας. Η θεωρία περιελάμβανε μια σειρά από μύθους, όπως το ότι οι μάγισσες συγκεντρώνονταν τις νύχτες σε γιγάντιες δαιμονικές τελετές, ότι σκότωναν παιδιά, ότι έτρωγαν ανθρώπινη σάρκα, έκαναν όργια και, φυσικά, μάγια που προκαλούσαν φυσικές καταστροφές αλλά και διάφορες πιο προσωπικές συμφορές στους πιστούς χριστιανούς. Οι πρώτες διώξεις έγιναν στην περιοχή του Βαλέ στις δυτικές Αλπεις την περίοδο 1428-1436 και οδήγησαν στο πογκρόμ σχεδόν 200 ανδρών και γυναικών από ντόπιους, με την καθοδήγηση των τοπικών ιερέων και των αρχόντων. Το 1485 έγινε άλλο ένα πογκρόμ στην αυστριακή πλευρά των Αλπεων και αυτή τη φορά ο εμπνευστής εκείνου του πογκρόμ, ονόματι Χάινριχ Κράμερ, χρησιμοποίησε την τυπογραφία για να καταγράψει και να κωδικοποιήσει τις παλαβές θεωρίες του και τις σκανδαλιστικές φαντασιώσεις του (μεταξύ άλλων, για το ότι κάποιες μάγισσες κλέβουν και συλλέγουν πέη ανδρών). Το “Malleus Maleficarum”, το βιβλίο του, έγινε ένα από τα πρώτα μεγάλα best-seller στην ιστορία της τυπογραφίας και μέσα στα επόμενα 35 χρόνια γνώρισε 13 επανεκδόσεις –κι εξακολουθούσε να κυκλοφορεί ευρέως για αιώνες. Αυτό αλλά και άλλα φυλλάδια που κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή πυροδοτούσαν έναν μύθο που μοιάζει πολύ με τις σύγχρονες παλαβές θεωρίες συνωμοσίας. Είχαν σαν αποτέλεσμα μια κοινωνική καταστροφή: άνθρωποι κατέδιδαν συνανθρώπους τους (συχνά για να τους εκδικηθούν), οικογένειες ξεκληρίζονταν, κοινότητες αποδεκατίζονταν εξαιτίας ενός επίμονου, εντελώς φανταστικού και αστήρικτου μύθου. Υπολογίζεται ότι πάνω από 100.000 άνθρωποι συνελήφθησαν και βασανίστηκαν για κατηγορίες περί μαγείας και περίπου 50.000 από αυτούς εκτελέστηκαν για ένα έγκλημα που εξ ορισμού δεν υπάρχει. Στην πόλη Μπάμπεργκ της Βαυαρίας, που εκείνη την εποχή είχε πληθυσμό λιγότερο από 12.000 κατοίκους, μεταξύ του 1625 και του 1931 εκτελέστηκαν 900 αθώοι πολίτες. Ολα αυτά δεν ήταν μόνο ένα όχημα για τους πλούσιους, τους ιερείς και τους ισχυρούς να κατοχυρώσουν την ισχύ τους και να ξεφορτωθούν επικίνδυνους ή μη αρεστούς πολίτες. Κοινωνίες ολόκληρες τα πίστευαν αυτά τα πράγματα, είχαν πειστεί πραγματικά ότι η ιστορία αυτή αποτελούσε μια αλήθεια, έστω σε κάποιο βαθμό.
Κάποιοι αφελείς στην αυγή του δικού μας αιώνα νομίζαμε ότι μια νέα επανάσταση κλίμακας παρόμοιας με την τυπογραφία –το ίντερνετ– θα έφερνε μια νέα εποχή ακόμα περισσότερης σοφίας και γνώσης. Μα φευ. Ο Χαράρι εξιστορεί μεταξύ πολλών άλλων πώς το Facebook έπαιξε κρίσιμο και κεντρικό ρόλο στην υποδαύλιση του ρατσιστικού μίσους και στον σχεδιασμό και την υλοποίηση της γενοκτονίας των μουσουλμάνων Ροχίνγκια στη Μιανμάρ το 2016 και το 2017. Το αίτιο της γενοκτονίας; Ψέματα και θεωρίες συνωμοσίας, που απέδιδαν φριχτά εγκλήματα στους Ροχίνγκια, τους παρουσίαζαν ως αποκτηνωμένα τέρατα, και τροφοδοτούσαν την παράλογο φόβο ότι έχουν έρθει από αλλού (μολονότι ήταν γηγενείς) για να αντικαταστήσουν και να εξολοθρεύσουν τους «κανονικούς» γηγενείς βουδιστές πολίτες (που στην πραγματικότητα ήταν πάνω από το 90% του πληθυσμού). Ηταν ψέματα αντίστοιχα της εποχής των μαγισσών, τα οποία διαμοιράζονταν ακαριαία χάρη στον αλγόριθμο της αμερικανικής εταιρείας, ακόμα πιο γρήγορα από όσο διανέμονταν τα βιβλία του Κράμερ. Πάνω από 40.000 σφαγιάστηκαν στη Μιανμάρ, και 700.000 εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους.
Κι εδώ, λέει, είναι που γίνονται τα πράγματα ακόμα πιο περίπλοκα. Για όλα τα παραπάνω, την ευθύνη την έφεραν, βασικά, οι άνθρωποι. Μέχρι τώρα, από τις πρώτες πήλινες πλάκες μέχρι το ίντερνετ, οι καθοδηγητές κάθε τεχνολογίας ήταν οι άνθρωποι. Αυτοί έφτιαχναν τις ιστορίες, αυτοί σκάρωναν τις θεωρίες συνωμοσίας και αυτοί συναρμολογούσαν τις πληροφορίες. Μετά, χρησιμοποιούσαν την τεχνολογία για να φτιάξουν δίκτυα ανθρώπων που τις πιστεύουν. «Από τότε που εμφανίστηκε η ζωή στη Γη, τα πληροφοριακά δίκτυα στον πλανήτη μας ήταν όλα οργανικά», γράφει. Αποτελούνταν από οργανικά μέλη που είχαν πολλά κοινά με τα οργανικά δίκτυα άλλων μορφών ζωής, όπως οι αγέλες των λύκων. Τώρα όμως, με την τεχνητή νοημοσύνη, αυτό αλλάζει. Πλέον οι υπολογιστές δεν είναι απλά εργαλεία, αλλά μπορούν να παίρνουν αποφάσεις και να παράγουν καινούργιες ιδέες, εντελώς ανεξάρτητες από ό,τι προβλέπουν ή ζητάνε οι προγραμματιστές τους. Αυτή η αλλαγή για το σχήμα που περιγράφει ο Χαράρι είναι θεμελιώδης. «Η εφεύρεση της ΑΙ είναι δυνητικά πολύ πιο κοσμοϊστορική από την εφεύρεση του τηλέγραφου, του τυπογραφικού πιεστηρίου ή ακόμα και της γραφής», λέει, «επειδή η ΑΙ είναι η πρώτη τεχνολογία που μπορεί να παίρνει αποφάσεις και να παράγει ιδέες από μόνη της».
Ως τώρα, όλα τα μέλη των δικτύων πληροφοριών στον κόσμο μας ήταν άνθρωποι. Ενα πληροφοριακό δίκτυο στο οποίο θα κυριαρχούν ανόργανοι υπολογιστές, όμως, θα είναι διαφορετικό με τρόπους που δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Και είμαστε ακόμα στην αρχή. Αναρωτιέται ο Χαράρι: «Αν το ChatGPT είναι η αμοιβάδα, πώς θα μοιάζει ο τυραννόσαυρος;»
