Οι homo sapiens δεν είναι λογικά, ορθολογικά όντα. Δεν αποφασίζουμε με ψυχρή λογική ή υπηρετώντας κάποια ξεκάθαρα αντικειμενικά κίνητρα. Είμαστε περίπλοκο είδος, σε αρκετά μεγάλο βαθμό αυτοκαταστροφικό. Γι’ αυτό ο Ιταλός φυσικός Κάρλο Ροβέλι ισχυρίζεται ότι δεν είμαστε για πολλά πολλά. Αντίθετα με άλλα είδη, όπως οι χελώνες ή οι καρχαρίες, δεν είμαστε φτιαγμένοι από τα υλικά της βιολογικής μακροημέρευσης. Μοιάζουμε πιο πολύ με άλλα, πιο βραχύβια είδη. «Oλα τα ξαδέρφια μας έχουν εξαφανιστεί από τον κόσμο. Είμαστε το μόνο είδος που έχει συνείδηση της αναπόφευκτης θνητότητάς του», θυμίζει. «Φοβάμαι ότι θα γίνουμε και το μόνο είδος που θα παρακολουθήσει την ίδια του τη συλλογική κατάρρευση ή, έστω, την κατάρρευση του πολιτισμού που δημιούργησε».
Αλλά μετά αυτήν την ευχάριστη εισαγωγή, ας έρθουμε στο θέμα μας: γιατί είμαστε έτσι; Διάφορες επιστήμες το έχουν δουλέψει το θέμα, το ψάχνουν. Η ψυχολογία έχει εντοπίσει και διάφορες συμπεριφορές και φαινόμενα εξαιρετικά κοινά στους απανταχού πληθυσμούς, οι οποίες εξηγούν γιατί πολλές φορές παίρνουν αποφάσεις που μοιάζουν απροσδόκητες και παράλογες. Μερικά τέτοια θα αναφέρουμε σήμερα. Μπορείτε να αντιστοιχίσετε σε γνωστούς ή αγνώστους, σε ανθρώπους που γνωρίζετε, σε ανθρώπους που βλέπετε να μιλάνε και να δρουν στον δημόσιο χώρο, ίσως και στον εαυτό σας.
1) Το σύνδρομο του κακού κόσμου
Είναι η αντίληψη που δημιουργείται σε ανθρώπους οι οποίοι παρακολουθούν νέα σε οθόνες ότι ο κόσμος είναι ένα χειρότερο μέρος από ό,τι είναι πραγματικά. Η ιδέα διατυπώθηκε από τη δεκαετία του 1970, όταν ο ερευνητής Τζορτζ Γκέρμπνερ άρχισε να μελετά τον τρόπο που σκέφτονται και αντιλαμβάνονται το κόσμο οι άνθρωποι ανάλογα με το πόση τηλεόραση παρακολουθούν. Διαπίστωσε ότι, πράγματι, οι άνθρωποι που βλέπουν περισσότερη τηλεόραση αντιμετωπίζουν τον κόσμο με μεγαλύτερο φόβο από άλλους που βλέπουν λιγότερη. Οπως αντιλαμβάνεστε, το φαινόμενο δεν ισχύει μόνο για την τηλεόραση.
Ολες και όλοι πάσχουμε από αυτό. Ξέρουμε καλά ότι η τηλεόραση και οι οθόνες θα βροντοφωνάξουν «αεροπλάνο έπεσε στη Ουάσιγκτον» αλλά καμία ποτέ δεν θα δείξει την είδηση «151.243 αεροπλάνα προσγειώθηκαν με ασφάλεια και σήμερα». Αλλά τι να κάνεις; Τι να την κάνεις αυτή τη γνώση; Το πρόβλημα με τις βαθιές προκαταλήψεις είναι ότι, ακόμα και αν γνωρίζουμε ότι υπάρχουν, ακόμα κι αν έχουμε καταλάβει τα αίτιά τους, εξακολουθούν να επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και ενεργούμε.
Από την άλλη, μπορεί και να μην το ξέρουμε όλοι καλά. Μπορεί αυτό να το νομίζω εγώ. Επειδή υπάρχει και ένα άλλο φαινόμενο.
2) Η κατάρα της γνώσης
Το φαινόμενο κατά το οποίο άνθρωποι που κατέχουν μια γνώση, λειτουργούν έχοντας στο μυαλό τους τη λανθασμένη υπόθεση ότι και οι άλλοι άνθρωποι κατέχουν την ίδια γνώση. Αυτό είναι ένα από τα βασικά εμπόδια που πρέπει να ξεπεράσουν όλοι οι δάσκαλοι και οι εκπαιδευτές στον κόσμο: το πώς θα μπουν στη θέση κάποιου που δεν γνωρίζει αυτά που γνωρίζουν αυτοί, ώστε να καταλάβουν πώς να τους μεταφέρουν την πληροφορία αποτελεσματικά. Εχετε ποτέ παίξει Pictionary ή παντομίμα ή κάποιο αντίστοιχο παιχνίδι; Αν ναι, έχετε ποτέ νιώσει οργή για το ότι οι άλλοι παίκτες της ομάδας δεν μπορούν να βρουν αυτό που τόσο απλά και ξεκάθαρα τους δείχνετε; Αυτό είναι το φαινόμενο. Και είναι ένα βάρος για τους ανθρώπους που ξέρουν ή μαθαίνουν καινούργια πράγματα, και δεν μπορούν να διαγνώσουν το μέγεθος του χάσματος που τους χωρίζει από τους γύρω, ούτε και να βρουν τρόπους να επικοινωνήσουν μαζί τους αποτελεσματικά.
Νομίζω ότι ήδη βρίσκετε πολλά παραδείγματα για τα φαινόμενα αυτά στο περιβάλλον σας, ή σε όσα ακούτε ή διαβάζετε στις οθόνες.
3) Η άμβλυνση της συμπόνοιας
Είναι η τάση της μείωσης της ενσυναίσθησης και της συμπόνοιας που νιώθουν οι άνθρωποι, όταν ο πόνος που έχουν να αξιολογήσουν είναι πολύ μεγάλος. Κάποιος μπορεί να νιώσει τρομερή θλίψη και συμπόνοια όταν του λένε την ιστορία για ένα συγκεκριμένο παιδάκι που πάσχει από καρκίνο, αλλά νιώθει συναίσθήματα πολύ λιγότερο έντονα (και συχνά εμφανίζει και τάσεις φυγής, και αποστροφής) όταν ακούει τις ιστορίες μιας ολόκληρης πτέρυγας νοσοκομείου γεμάτης με παιδάκια. Το φαινόμενο έχει μελετηθεί σε πολλές περιπτώσεις και έχει επαληθευτεί σε πολλά πειράματα. Eχει αξιοποιηθεί κατάλληλα στο παρελθόν από τους homo sapiens που αρέσκονταν να προκαλούν καταστροφές. «Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι μια τραγωδία. Ο θάνατος εκατομμυρίων, ένα στατιστικό στοιχείο».
Βλέπετε τη σύνδεση μ’ αυτά που ζούμε;
Δεν είμαστε, ως είδος, καταρτισμένοι και καταρτισμένες για να αντιμετωπίσουμε αυτό που γίνεται. Δώσαμε μόνοι μας την ισχύ στους ανθρώπους που έφτιαξαν τα εργαλεία για να εξασφαλίσουν κάποιοι (οι ίδιοι, αλλά και λίγοι άλλοι) ακόμα περισσότερη ισχύ για να πατήσουν πάνω σε όλα αυτά τα φαινόμενα, τις αδυναμίες του ανθρώπινου νου και τις προκαταλήψεις για να συγκεντρώσουν ακόμα περισσότερη ισχύ και, τελικά, να κάνουν ό,τι θέλουν που, χωρίς καμία εξαίρεση, είναι λάθη. Το κάναμε παλιά, το κάνουμε και τώρα, καθότι έτσι είμαστε. Δεν έχουμε άλλα εργαλεία, δεν έχουμε άλλες άμυνες. Διαβάζει κανείς ιστορικά συμβάντα του παρελθόντος και βλέπει: όλα ίδια. Τίποτε δεν αλλάζει. Οι ίδιες μέθοδοι, η ίδια εναλλαγή γεγονότων, το ίδιο αποτέλεσμα. Πώς σπάει αυτός ο κύκλος; Πολλοί, όπως ο Κάρλο Ροβέλι, μας λένε ότι δεν σπάει. Αλλά βέβαια, δεν είναι τρόπος αυτός να ζει κανείς. Πρέπει να πιστεύουμε ότι, έστω, σε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, κάτι μπορούμε κάνουμε. Κάτι να σπάσουμε εμείς, αν χρειαστεί. Αρκεί να βρούμε το πώς.
Ως τότε, θέλω να σας πω για τρία άλλα παρόμοια φαινόμενα, που ίσως δεν έχουν σχέση με το τρέχον zeitgeist, αλλά δείχνουν διαχρονικά τον αλλόκοτο τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος.
Το φαινόμενο «μπλε-εφτά»
Αν ρωτήσεις τους περισσότερους ανθρώπους «πείτε μου ένα χρώμα», η πλειοψηφία θα πει «μπλε». Κι αν τους ρωτήσεις «πείτε μου έναν αριθμό», η πλειοψηφία θα πει «επτά». Γιατί; Ποιος ξέρει. Αυτό το φαινόμενο δεν μας λέει τίποτε για την ανθρώπινη φύση. Δεν μας λέει καν κάτι οικουμενικό, ούτε καν κάτι για τον αγγλόφωνο κόσμο (τα πειράματα που τεκμηρίωσαν το φαινόμενο έγιναν στις ΗΠΑ, την Κένυα και την Αυστραλία τη δεκαετία του 1970). Στην Ιρλανδία, λέει, τα αντίστοιχα δημοφιλέστερα είναι «πράσινο» και «οκτώ».
Το φαινόμενο Μπεν Φράνκλιν
Αυτό πήρε το όνομά του από τον άνθρωπο που το περιέγραψε τον 19ο αιώνα. Εγραφε ο Βενιαμίν Φραγκλίνος στην αυτοβιογραφία του: «Κάποιος που σε έχει ευεργετήσει είναι πιο πιθανό να σε ευεργετήσει ξανά, από κάποιον που σου οφείλει». Είναι το φαινόμενο κατά το οποίο, αν κάνεις κάτι καλό για κάποιον, αυτόματα αρχίζεις να τον βλέπεις πιο θετικά. Χωρίς να μεσολαβήσει τίποτε άλλο, μόνο κάνοντας κάτι, μια χάρη, μια βοήθεια σε κάποιο άλλο άτομο, αλλάζει η άποψή σου γι’ αυτό το άτομο, προς το καλύτερο. Οι ψυχολόγοι λένε ότι με αυτόν τον τρόπο το μυαλό μας σπεύδει να δικαιολογήσει την πράξη μας. Οπότε, αν κάναμε όλες και όλοι χάρες σε περισσότερους ανθρώπους, σίγουρα το άθροισμα της θετικότητας στον κόσμο θ’ αυξανόταν.
Τέλος, στο παρακάτω βίντεο κρατήστε το βλέμμα σας στον σταυρό στη μέση.
Τα πρόσωπα που εναλλάσονται στα άκρα της οθόνης σταδιακά παίρνουν γκροτέσκες, τρομακτικές μορφές στο περιθώριο της όρασής σας. Οι εικόνες όμως δεν έχουν αλλάξει. Είναι κανονικά, ανθρώπινα πρόσωπα. Αυτό είναι το “flashed face distortion effect”. Κανείς δεν ξέρει γιατί συμβαίνει. Αλλά το βρήκα συμβολικό, και φιλοσοφικά συγγενές με το φαινόμενο του κακού κόσμου, που αναφέραμε παραπάνω.
Στο περιθώριο του βλέμματός μας, ένας κόσμος γεμάτος τέρατα.
